Hâkimin Yasaklılığı

Türk Hukuk sisteminde tarafsızlığın sağlanması ve adil yargılamanın temini için düzenlenmiştir. Hâkimler, belli durumlar altında bir davada görev yapmaktan yasaklanmış kabul edilirler. Bu durumlar, hukuki güvenlik ve tarafsızlık ilkeleri çerçevesinde şekillenmiştir. Yasaklılık, hâkimin davaya bakamayacağını ifade eden zorunlu bir durumdur ve hâkim kendiliğinden bu hususu dikkate almalıdır.

1. Yasal Düzenlemeler

Hâkimin yasaklılığı, Türk Medeni Usul Kanunu (HMK), Hukuk Muhakemeleri Kanunu (6100 sayılı), Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) ve diğer özel yargılama kanunlarında düzenlenmiştir.

HMK Madde 34 ve 36 (Hâkimin Yasaklılığı)

HMK madde 34’e göre, bir hâkim belirli durumlarda davaya bakmaktan yasaklıdır. Hâkimin yasaklı olduğu hallerde, taraflar hâkimi reddetmek zorunda kalmaz; hâkim kendiliğinden yasaklı olduğunu bildirir ve davadan çekilir.

HMK Madde 36’ya göre yasaklı hâkim, davaya bakamayacağı gibi dosya üzerinde herhangi bir işlem de yapamaz. Aksi halde yapılan işlemler butlanla malul olur, yani geçersizdir.

2. Hâkimin Yasaklılık Halleri

a. Taraflarla İlişkisi Nedeniyle Yasaklılık

1. Kan veya kayın hısımlığı: Hâkimin kendisinin veya eşinin, taraflardan biriyle kan veya kayın hısımlığı (üstsoy, altsoy, kardeş gibi) varsa hâkim yasaklıdır. Bu hısımlık, üçüncü dereceye kadar kan hısımlığını (üçüncü derece dahil), ikinci dereceye kadar kayın hısımlığını (ikinci derece dahil) kapsar.
2. Taraflardan biriyle evlilik: Hâkim, davanın taraflarından biriyle evliyse veya boşanmış olsa bile hâkim tarafsızlığını kaybetmiş kabul edilir.
3. Müvekkillik ve vekillik ilişkisi: Hâkim, daha önce taraflardan birinin avukatı veya vekili olmuşsa, bu durumda yasaklıdır.

b. Davayla İlgili Önceki Rollerinden Dolayı Yasaklılık

1. Hâkimin davaya bakmış olması: Hâkim, aynı davada daha önce bir karar verdiyse, örneğin aynı davada bilirkişi olarak görev yapmışsa, daha sonra o davaya hâkim olarak bakamaz.
2. Aynı olaydan doğan başka bir davaya bakmış olması: Hâkim, aynı olaydan doğan ve birbiriyle bağlantılı olan davalarda, tarafsızlığının zedelenmemesi amacıyla birden fazla kez görev alamaz. Örneğin, bir ceza davasına bakan hâkim, aynı olaya dayanan tazminat davasına bakamaz.

c. Önceki Kararlardan Dolayı Yasaklılık

Hâkim, davada daha önce bir yargı kararı vermişse, aynı davada daha sonra karar vermek veya aynı dosyaya müdahil olmak durumunda yasaklı kabul edilir.

d. Çıkar veya Menfaat İlişkisi

Hâkim, davanın sonucunun kendisini doğrudan veya dolaylı olarak etkilediği durumlarda da yasaklıdır. Örneğin, davanın sonucundan finansal veya ailevi çıkarı olan bir hâkimin tarafsızlığı zedelenmiş kabul edilir.

3. Hâkimin Yasaklılık Hallerinde Yapılması Gerekenler

• Hâkim, yasaklılık durumunu öğrendiği anda bu durumu resen, yani kendiliğinden, üst mahkemeye bildirmelidir. Taraflardan birinin talebi üzerine de yasaklılık durumunu üst mahkemeye bildirmek zorundadır.
• Hâkim bu durumda çekilme kararı alır. Çekilme kararı üst mahkemece incelenir ve hâkimin yasaklılık durumu resen ya da taleple ortaya çıkmışsa davadan el çekmesi sağlanır.

4. Hâkimin Yasaklılığı ile Reddi Arasındaki Farklar

• Yasaklılık: Hâkim kendiliğinden yasaklı olduğunu beyan etmek zorundadır. Yasaklılık, kesin ve yasal bir durumdur; hâkim kendiliğinden davadan çekilmelidir.
• Reddi: Hâkimin reddi ise tarafların inisiyatifine bırakılan bir süreçtir. Reddi hâlinde, taraflardan biri, hâkimin tarafsızlığını etkileyen bir neden olduğunu iddia ederek hâkimi reddedebilir. Ancak yasaklılıkta tarafların bir talepte bulunmasına gerek yoktur, hâkim otomatik olarak davadan çekilir.

5. Hâkimin Yasaklılık Hallerinin Sonuçları

Hâkimin yasaklı olduğu bir davada görev yapmaya devam etmesi durumunda, yapılan işlemler geçersizdir. Bu durumda:

• Hâkimin verdiği kararlar hukuken yok hükmündedir.
• Taraflardan biri, hâkimin yasaklı olduğunu öğrendiğinde bunu mahkemeye bildirme hakkına sahiptir.
• Eğer hâkim yasaklı olmasına rağmen davaya bakmışsa, bu bir temyiz sebebidir. Karar, üst mahkemede bozulabilir.

6. Yargıtay Kararlarında Hâkimin Yasaklılığı

Yargıtay içtihatları, hâkimin yasaklılığı konusunda oldukça nettir. Yargıtay, hâkimin yasaklı olduğu durumlarda, davada verdiği kararları ve yaptığı işlemleri butlanla malul kabul eder. Ayrıca, hâkimin yasaklılığının gözetilmemesi, kamu düzenini ihlal eden bir hata olarak görülür.

7. Sonuç

Hâkimin yasaklılığı, adil yargılanma hakkının korunması ve yargı bağımsızlığının temini için önemlidir. Hâkimin yasaklı olduğu bir davada görev yapması, tarafsızlık ilkesine aykırıdır ve davada adalete olan güveni zedeler. Bu nedenle, yasaklılık halleri açıkça belirlenmiş ve yasalarla güvence altına alınmıştır. Hâkimlerin bu durumu kendiliklerinden beyan etmeleri zorunlu olup, tarafların da bu hususu takip etmeleri mümkündür.