Gemi Sözleşmesi Dışı Sorumluluk: Deniz Hukukunda Haksız Fiil ve Özel Durumlar

Deniz ticareti hukukunda “gemi sözleşmesi dışı sorumluluk”, taraflar arasında herhangi bir gemi sözleşmesi (navlun, çarter, bakım-onarım vb.) ilişkisi bulunmamasına rağmen, geminin işletilmesi veya denizcilik faaliyetleri sebebiyle hukuken tazminat yükümlülüğü doğması durumudur.
Bu tür sorumluluklar genellikle haksız fiil, kanundan doğan yükümlülükler ve uluslararası sözleşmeler çerçevesinde değerlendirilir.

---

1. Hukuki Dayanak

Gemi sözleşmesi dışı sorumluluk; hem ulusal hem uluslararası hukuktan doğar.

1.1. Ulusal Hukuk

• Türk Ticaret Kanunu (TTK)

  • Çatma (m.1286 vd.)

  • Kurtarma ve yardım (m.1297 vd.)

  • Çevre kirliliği ve zararlı madde taşımacılığına ilişkin hükümler

• Türk Borçlar Kanunu (TBK)

  • Haksız fiil (m.49 vd.)

  • Kusursuz sorumluluk halleri

1.2. Uluslararası Hukuk

• 1910 Çatma Sözleşmesi

• 1976 Londra Sorumluluğun Sınırlandırılması Sözleşmesi (LLMC)

• MARPOL (Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesi Sözleşmesi)

• Bunker Sözleşmesi (Yakıt kaynaklı kirlilik)

• Salvage Convention (Kurtarma Sözleşmesi)

---

2. Gemi Sözleşmesi Dışı Sorumluluk Türleri

2.1. Çatma (Collision)

İki geminin denizde veya limanda çarpışmasıdır.

• Kusur oranına göre sorumluluk paylaşılır.

• TTK m.1286 ve 1910 Çatma Sözleşmesi uygulanır.

• Tam kusurlu gemi, diğer gemideki mal ve yolcu zararından tamamen sorumlu olur.

2.2. Çevre Zararları

Petrol, bunker yakıtı veya tehlikeli maddelerin denize karışması sonucu oluşur.

• Çoğunlukla kusursuz sorumluluk esasına tabidir.

• Zarar görenin kusur ispat etmesine gerek yoktur.

• Tazminat, kirlenmenin önlenmesi masraflarını da kapsar.

2.3. Kurtarma ve Yardım (Salvage)

Sözleşme olmaksızın bir gemi, yük veya insanın denizde tehlikeden kurtarılması durumudur.

• Kurtarma ücret hakkı doğar (TTK m.1297 vd.).

• Kurtarma sırasında zarar verilirse, bu zarar için sorumluluk doğabilir.

2.4. Liman ve Kıyı Tesislerine Zarar

• Manevra hatasıyla iskele, vinç veya liman yapılarının zarar görmesi.

• Liman işletmesi veya tesis sahibi, doğrudan tazminat talep edebilir.

2.5. Üçüncü Kişilere Verilen Zarar

• Geminin yarattığı dalga etkisiyle kıyı tesislerinin zarar görmesi.

• Yükleme-boşaltma sırasında çevredeki mallara verilen zararlar.

---

3. Sorumluluk Esasları

3.1. Kusura Dayalı Sorumluluk

• Çatma gibi durumlarda genellikle kusur aranır.

• Kusur oranına göre tazminat miktarı belirlenir.

3.2. Kusursuz (Objektif) Sorumluluk

• Çevre kirliliği ve bazı kurtarma faaliyetlerinde kusur aranmaksızın sorumluluk vardır.

• “Risk sorumluluğu” olarak da adlandırılır.

3.3. Ortak Sorumluluk

• Birden fazla geminin kusurlu olduğu durumlarda, sorumluluk kusur oranına göre bölüşülür.

• Bazen “müşterek ve müteselsil” sorumluluk uygulanabilir.

---

4. Sorumluluğun Sınırlandırılması

• TTK m.1328 vd. ve LLMC çerçevesinde, gemi işletmecisi belirli deniz alacakları için sorumluluğunu tonaj esaslı limitlerle sınırlayabilir.

• Kasıt veya ağır kusur halinde bu sınırlandırma hakkı ortadan kalkar.

• Sınırlandırma için “sorumluluk fonu” oluşturulur ve alacaklılar bu fondan pay alır.

---

5. Sigorta ile İlişki

Gemi sözleşmesi dışı sorumluluklarda sigorta, gemi işletmecisi, donatan, kiracı veya yük ilgililerinin karşılaşabileceği yüksek tazminat risklerini yönetebilmesinin en önemli aracıdır.
Denizcilikte bu koruma genellikle P&I (Protection & Indemnity) kulüpleri tarafından sağlanır.

---

5.1. P&I Sigortasının Kapsamı

P&I kulüpleri, klasik gövde-makine (Hull & Machinery) sigortalarının kapsamı dışında kalan, üçüncü şahıslara karşı doğabilecek hukuki sorumlulukları teminat altına alır.
Gemi sözleşmesi dışı sorumluluklar kapsamında genellikle şu riskler sigortalanır:

• Çatma (Collision) Sorumluluğu
  Başka bir gemiye veya liman tesisine verilen zararlardan doğan tazminatlar.

• Çevre Kirliliği (Pollution) Sorumluluğu
  Petrol, bunker veya diğer zararlı maddelerin denize sızması sonucu doğan temizlik masrafları, para cezaları ve tazminatlar.

• Kurtarma ve Yardım Sırasındaki Zararlar
  Kurtarma faaliyetleri sırasında üçüncü kişilere veya mallarına verilen zararlar.

• Liman ve Kıyı Tesislerine Verilen Zararlar
  Rıhtım, iskele, vinç, yükleme-boşaltma tesislerine verilen zararların tazmini.

• Üçüncü Kişi Bedensel Zararları
  Liman çalışanları, yolcular veya diğer gemi personelinin yaralanması veya ölümü.

---

5.2. Sigortanın Önemi

• Finansal Koruma: Deniz kazaları veya çevre zararları milyonlarca dolarlık tazminatlar doğurabilir. Sigorta, bu mali yükü üstlenir.

• Uluslararası Uyum: Birçok ülke, limanına giriş yapacak tanker veya tehlikeli yük taşıyan gemilerden geçerli P&I sigortası talep eder.

• Sorumluluk Limitleri: Sigorta, LLMC gibi sorumluluk sınırlandırma rejimleriyle uyumlu çalışır.

---

5.3. Sigorta Teminatının Kaybolabileceği Haller

Sigorta şirketleri veya P&I kulüpleri, bazı durumlarda tazminat ödemeyi reddedebilir:

• Kasten veya Ağır Kusur
  Örneğin, bilerek güvenlik kurallarına aykırı şekilde seyir yapılması.

• Sigortalı Olmayan Riskler
  Savaş, siyasi riskler, bazı nükleer tehlikeler vb.

• Sigorta Şartlarının İhlali
  Gemi sertifikalarının geçerli olmaması, bakım yükümlülüğünün ihmal edilmesi.

---

6. Örnek Olay

Bir gemi, manevra hatası sonucu liman iskelesine çarparak hem rıhtıma hem de yakıt boru hattına zarar verir.

• Liman tesisi hasarı P&I sigortası kapsamında değerlendirilir.

• Yakıt sızıntısından kaynaklanan çevre kirliliği yine P&I tarafından karşılanır, ancak olayın ağır kusur veya kasti davranış sonucu meydana gelmesi halinde teminat dışına çıkabilir.

 

---

7. Sonuç

Gemi sözleşmesi dışı sorumluluk, deniz ticaretinde taraflar arasında bir sözleşme olmasa bile ciddi hukuki ve mali yükümlülükler doğurur.
Bu nedenle gemi sahipleri ve işletmeciler;

• Geminin teknik bakımlarını düzenli yaptırmalı,

• Mürettebatı uluslararası denizcilik kurallarına göre eğitmeli,

• P&I sigorta korumasını eksiksiz sağlamalıdır.

Hukuki boyutta ise TTK, TBK ve uluslararası sözleşmeler çerçevesinde risk analizi yapılmalı ve olası uyuşmazlıklarda uzman deniz hukuku desteği alınmalıdır.

Gözdenur Turna