Gemi Sicilinin Hukuki Niteliği ve “Sicil Güvenliği” İlkesi: Aleniyet, Öncelik ve Üçüncü Kişi Koruması

Bu makale, 6102 sayılı TTK’nın Beşinci Kitabı çerçevesinde gemi sicilinin hukuki niteliğini, sicil güvenliği (aleniyet ve güven) ilkesini, tescilin kurucu/açıklayıcı etkisini, deniz alacaklıları–ipotek–öncelik ilişkisini ve TGS/Bağlama Kütüğü/TUGS pratiklerini adım adım açıklar.

1) Neden gemi sicili kritik?

Deniz taşımacılığında yatırım, finansman ve icra süreçleri gemi üzerinde döner. Hangi hak kime ait, sırada kim önde, bir haciz/teminat var mı? Bu soruların kısa cevabı gemi sicilindedir. Gemi, hukuken sui generis (kendine özgü) bir malvarlığı unsurudur; taşınır gibi devredilir ama sicil–ipotek–öncelik gibi taşınmaza özgü kurumlarla çalışır. Bu hibrit yapı, sicilin niteliği ve sicil güvenliği ilkesini merkezi hâle getirir.

2) Hangi siciller? (TGS, Bağlama Kütüğü, TUGS)

• Türk Gemi Sicili (TGS): Mülkiyet, ipotek, haciz, ihtiyati tedbir ve şerhlerin işlendiği ana sicildir.

• Bağlama Kütüğü (BK): Küçük deniz araçları ve belirli teknelere özgü basitleştirilmiş kayıt sistemidir.

• Türk Uluslararası Gemi Sicili (TUGS): 4490 sayılı Kanun çerçevesinde uluslararası rekabet için teşvikli bir kayıt; finansmanda ve işletme maliyetinde avantaj sağlar.

Bu üç kanalda tescil–şerh–terkin yapılır; aleniyet ve üçüncü kişilerin korunması, kayıtların düzenli ve güncel tutulmasına bağlıdır.

3) Gemi sicilinin hukuki niteliği: Kurucu mı, açıklayıcı mı?

(A) Açıklayıcı (deklaratif) etki – mülkiyet ve ileri sürülebilirlik
Gemi satışı kural olarak sözleşme + zilyetliğin devri ile taraflar arasında mülkiyeti geçirir. Sicil tescili çoğu durumda açıklayıcıdır; yani tescil, zaten kazanılmış mülkiyetin ispatı ve üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilirliği işlevini görür. Bu sebeple kapanışlarda (closing) teslim–tescil senkronu hayati önemdedir: “Ödeme yoksa teslim yok; teslim yoksa tescil yok.”

(B) Kurucu etki – ipotek ve bazı ayni haklar
Gemi ipoteği gibi sınırlı ayni haklar tescille kurulur. Tescil yoksa ipotek de yoktur; öncelik sırası tescil tarihine göre belirlenir. Finansman belgelerinde fek/tescil zamanlaması ve intercreditor düzeni, teminat değerini tayin eder.

Sonuç: Sicilin etkisi hakka göre değişir; mülkiyet için öncelikle teslim, ipotek için tescil belirleyicidir. Bu ayrımı bilmeyen taraflar en kritik anda sıra ve ispat kaybına uğrar.

4) Sicil güvenliği ilkesi: Aleniyet ve güven nasıl çalışır?

Sicil güvenliği iki sütuna dayanır:

1. Aleniyet: Sicil herkese açıktır; malik, ipotek, haciz, tedbir, şerh ve benzeri kayıtlar üçüncü kişiler tarafından görülebilir.

2. Güven: Sicil kayıtlarının doğru olduğu varsayılır; işleme güvenerek hak kazanan iyi niyetli üçüncü kişiler korunur.

Ancak deniz hukukunda şu nüans unutulmamalı: Sicil, deniz alacaklılarının tamamını yansıtmaz. Örneğin deniz alacaklıları rehin hakkı (maritime lien), kanundan doğar ve çoğu kez kayıt dışıdır; gemi adamı ücretleri, kurtarma ücreti, liman–römorkaj bedelleri gibi alacaklar ipoteğin önüne geçebilir. Bu, gemi sicilini tapu siciline kıyasla daha sınırlı güven sağlayan bir rejime dönüştürür. Yani sicile güven ilkesi vardır, fakat mutlak değildir.

Pratik yansıma: Sadece sicil çıktısı almak yetmez; deniz alacağı taraması, P&I yazışmaları, liman/terminal cari hesapları, crew claims ve kurtarma dosyaları ayrıca incelenmelidir.

5) Sicil güvenliği ve iyi niyetli üçüncü kişi: Korumanın sınırları

• İyi niyetli kazanım: Sicilde ipotek/fek/şerh görünümü üzerinden işlem yapan üçüncü kişiler korunur; yanlış veya silinmemiş kayıtların kusura dayalı sorumluluğu doğabilir.

• Kayıt dışı üstünlükler: Maritime lien gibi kanuni rehinler sicile yazılmamış olsa dahi öncelikli olabilir; iyi niyetli üçüncü kişi bu noktada tam koruma göremez.

• Özen borcu: Finansör ve alıcıların yalnızca sicile bakması yeterli özeni sağlamaz. Gerekli özenin içeriği sektörel teamüllerle belirlenir: acente yazışmaları, bunker-borç özetleri, son liman ve klas raporları, survey notları, e-konşimento/teslim süreçleri vb.

6) Sıra (öncelik) ve icra ekonomisi: İpotek–deniz alacakları–haciz

İpotekler arasında öncelik tescil tarihine göre belirlenir. Ne var ki gemiye karşı ihtiyati haciz/tutuklama süreçlerinde mahkemeler, alacağın niteliğine (deniz alacağı olup olmadığı) ve kanuni rehin önceliğine bakar. Böylece:

• İpotekli alacaklı güçlüdür; ama deniz alacaklısı rehin hakkı bazı kalemlerde daha da güçlendirilebilir.

• Haciz/teminat uygulamaları geminin seferini durdurduğundan, LOU (Letter of Undertaking) veya banka teminat mektubu gibi araçlarla hızlı çözüm aranır.

• Sicil güvenliği, icra–iflas süreçlerinin hedef gemi, malik/işleten ve sıra tespitinde verim sağlar; ancak maritime lien rezervi her zaman göz önünde tutulur.

7) Due diligence ve kapanış (closing): Güvenli tescilin kısa planı

Aşamalar:

1. Sicil taraması: TGS/BK/TUGS’ta güncel kayıt özeti, ipotek/haciz/tedbir/şerh kontrolü; tekne/IMO eşleştirmesi.

2. Kayıt-dışı tarama: Liman–terminal hesapları, bunker/cari, crew wage ve P&I correspondences, varsa kurtarma dosyaları.

3. Belgeler ve teslim: Bill of Sale, Protocol of Delivery and Acceptance (PODA), klas–ISM/ISPS belgeleri; sürvey foto/video tutanakları.

4. İpotek ve fek: Mevcut ipotek fek yazısı ve alacaklı onayı; yeni finansman için intercreditor plan.

5. Tahkim/yetki: ISTAC/LMAA/ICC; forum–teminat ilişkileri (haciz riskine karşı LOU mekanizması).

6. Tescil senkronu: “Ödeme → Teslim → Tescil” sıralaması; bayrak değişimi gerekiyorsa terkin belgesi ve finansör onayı.

Kısa kural: Sicil temizliği + kayıt dışı risk taraması + anlık tescil = ölçülebilir teminat değeri.

8) Sık görülen hatalar ve hızlı çözümler

• Hata: Tescili “mülkiyetin tek kaynağı” sanmak.
  Çözüm: Mülkiyet esasen teslimle geçer; tescil açıklayıcıdır (ipotekte kurucu).

• Hata: Sicil çıkışı var diye huzurlu olmak.
  Çözüm: Maritime lien kayıt dışıdır; liman–P&I–crew–bunker hesaplarını ayrıca kontrol edin.

• Hata: Fek olmadan yeni ipotek kurmak.
  Çözüm: Fek/onay alın; sıra uyuşmazlığını intercreditor ile çözün.

• Hata: Bayrak değişiminde terkin aksatmak.
  Çözüm: Eski sicilden terkin yapılmadan yeni sicile gitmeyin; finansör onay klozlarına uyun.

• Hata: e-konşimento/teslim–acente talimatlarını sicille eşzamanlı yürütmemek.
  Çözüm: Tek kapanış kontrol listesi ve zaman damgası ile senkron yönetin.

9) Sonuç: Güven ilkesi var, ama akıllı due diligence ile tamamlanır

Gemi sicili, aleniyet ve güven ilkeleri sayesinde piyasaya şeffaflık, finansmana teminat değeri, icraya hedef ve sıra netliği sağlar. Ancak deniz hukukunun doğası gereği, maritime lien gibi kayıt dışı ve öncelikli haklar bulunduğundan, sicil güveni mutlak değildir. Bu nedenle etkili bir strateji, teslim–tescil senkronu, ipotek/fek zamanlaması ve kayıt dışı risk taramasını birlikte yürütmektir. Kısa formül:
“Doğru tescil + bilinçli güven + kapsamlı due diligence = gerçek sicil güvenliği.”