Gemi Rehni mi, Gemi İpoteği mi? Kavramlar, Farklar ve Uygulamadaki Alanlar
Gemi Rehni mi, Gemi İpoteği mi? Kavramlar, Farklar ve Uygulamadaki Alanlar
Bu makale, Türk Ticaret Kanunu’nun Beşinci Kitabı çerçevesinde gemi rehni ile gemi ipoteği arasındaki temel farkları açıklar; kuruluş, tescil/aleniyet, öncelik sırası, takip ve paraya çevirme, sona erme ve uygulama alanları bakımından pratik bir yol haritası sunar. Finansman alanındaki ipotek ile kanundan doğan deniz alacaklıları rehin hakkı (maritime lien) ilişkisinin nasıl kesiştiğini somut örneklerle anlatır.
1) Giriş: Neden bu ayrımı doğru yapmak zorundayız?
Deniz ticaretinde teminat yapısı, bir uyuşmazlığın kaderini belirler. Aynı gemi üzerinde hem banka ipoteği hem de deniz alacaklıları rehin hakkı (ör. gemi adamı ücreti, kurtarma ücreti, belirli liman/römorkaj ücretleri) bulunabilir. Hangi alacaklı ** önce** gelir? Tescil şart mı? Haciz–tutuklama için hangi yola gidilmeli? Bu soruların cevabı, gemi ipoteği ile gemi rehninin (uygulamada çoğunlukla kanundan doğan rehin: maritime lien) doğru ayrımından geçer.
Terminoloji notu: Uygulamada “gemi rehni” ifadesi iki anlama gelebilir:
(i) Teslime bağlı klasik taşınır rehni (pratikte gemi üzerinde nadiren kurulur),
(ii) Kanundan doğan deniz alacaklıları rehin hakkı (maritime lien).
Bu makalede “gemi rehni” denildiğinde ağırlıkla maritime lien kastedilecektir; çünkü saha pratiğinde asıl etki yaratan budur. Gemi ipoteği ise tescille kurulan, finansman teminatıdır.
2) Kavramsal Çerçeve: İki Teminat, İki Mantık
2.1. Gemi ipoteği (Ship Mortgage)
-
Kaynak: TTK Beşinci Kitap ve ilgili sicil mevzuatı.
-
Kuruluş: Sicile tescil ile kurulur (kurucu tescil). Tescil yoksa ipotek yoktur.
-
Tema: Banka/finansör veya satıcı lehine uzun vadeli kredi teminatı.
-
Şeffaflık: Aleniyet sağlar; üçüncü kişiler sicilden görür.
-
Sıra: Birden fazla ipotek varsa tescil tarihine göre öncelik belirlenir.
-
Takip: Cebri icrada ipotekli alacaklı, rehnin paraya çevrilmesi yoluna gider; gemi ihtiyaten haczedilebilir/tutuklanabilir.
-
Uygulama alanı: Gemi alım finansmanı, refinansman, işletme kredisi–teminat paketi, proje finansmanı.
2.2. Gemi rehni (Deniz alacaklıları rehin hakkı – Maritime Lien)
-
Kaynak: Kanundan doğar; çoğu zaman sicile yazılmasa da vardır.
-
Kuruluş: Olayın gerçekleşmesiyle otomatik doğar (ör. gemi adamı ücreti; kurtarma; belirli liman/römorkaj ücretleri; çarpma/kıyı zararından doğan bazı talepler).
-
Tema: Gemi işletmesinin operasyonel borçları için üstün ve hızlı bir güvence.
-
Şeffaflık: Sicilde her zaman görünmez; bu nedenle “sicil güvenliğinin mutlak olmadığı” alanı oluşturur.
-
Sıra: Birçok durumda ipoteğe üstün gelir (kanuni öncelik).
-
Takip: Arrest of ship (ihtiyati tutuklama) yoluyla süratle güvence altına alınabilir; paraya çevirme sürecinde öncelikler uygulanır.
-
Uygulama alanı: Maaş ve sosyal haklar, kurtarma, liman/yardım ücretleri, belirli tazminatlar vb.
Özet: İpotek şeffaf, planlı, finansman odaklı; maritime lien hızlı, olay bazlı ve öncelikli bir güvencedir.
3) Kuruluş ve Geçerlilik: “Tescil” mi “Olay” mı?
| Unsur | Gemi İpoteği | Gemi Rehni (Maritime Lien) |
|---|---|---|
| Kaynak | Sözleşme + Kanun | Doğrudan Kanun |
| Kuruluş | Sicile tescil ile | Olayla otomatik |
| Aleniyet | Yüksek (sicilde görünür) | Sınırlı (çoğu kez görünmez) |
| Öncelik | Tescil sırasına göre | Kanuni üstünlük (çoğu dosyada ipoteğin önünde) |
| Tipik Alacaklı | Banka/finansör | Gemi adamı, kurtarıcı, liman/yardım |
Pratik sonuç: Due diligence yalnızca sicil çıktısı ile yapılamaz. Maritime lien’ler için P&I yazışmaları, liman/terminal hesapları, crew wage ve kurtarma kayıtları ayrıca taranmalıdır.
4) Aleniyet ve Sicil Güvenliği: Neden “mutlak” değil?
Gemi ipoteği sicilde görünür; üçüncü kişiler ipoteği bilir ve önceliği tescil tarihine göre hesaplar. Ancak maritime lien çoğu kez kayıt dışıdır: bu nedenle, yalnızca sicil temizliğine bakarak “risk yok” demek hatalıdır. Sicil güvenliği ilkesi deniz hukukunda mutlak değildir; kanun, operasyonel alacaklıları (özellikle gemi adamı ve kurtarıcıyı) korumak için gizli ama üstün bir rehin sistemi kurmuştur.
5) Öncelik Sırası: Hangi alacak önce ödenir?
Genel çizgi şöyledir:
-
Maritime lien kapsamındaki üstün alacaklar (ör. gemi adamı ücreti, kurtarma)
-
İpotekli alacaklı (tescil sırasına göre)
-
Diğer rehin/şerh/haciz alacaklıları
Bu sıra, yargısal satış veya cebrî icra sırasında geminin satış bedelinin dağıtım cetveline yansır. Dolayısıyla finansman tarafı, kredi sözleşmesine maritime lien riskini sınırlayacak kural ve teminatları (ör. sigorta, LOU, teknik işletme sözleşmesi yükümlülükleri) koymalıdır.
6) Takip ve Paraya Çevirme: Hız–Şeffaflık Dengesi
6.1. İpotekli alacaklı
-
Yol: Rehnin paraya çevrilmesi; ihtiyati haciz/tutuklama ve satış süreçleri.
-
Güçlü yan: Şeffaf teminat, öngörülebilir sıra, yüksek teminat değeri.
-
Zayıf yan: Maritime lien’lere öncelik verilebilmesi; ayrıca bayrak değişimi–terkin gibi teknik adımlarda sözleşmesel koruma gereği.
6.2. Maritime lien sahibi
-
Yol: Arrest of ship ile hızlı güvence; cebrî icrada öncelikli ödeme.
-
Güçlü yan: Hız ve üstün öncelik; özellikle gemi adamı ve kurtarma talepleri.
-
Zayıf yan: İspat ve miktarlandırma; bazen zamanaşımı/ihbar rejimine duyarlılık.
7) Sona Erme ve Düşme
-
İpotek: Borcun ödenmesi/fek ile sona erer; fek yazısı sicile işlenir. Yeniden finansmanda intercreditor ve sıra yönetimi önemlidir.
-
Maritime lien: Kanuni süreler ve koşullar içinde kullanılmazsa düşebilir; sefer, bayrak, satış gibi olgular bazı sistemlerde etkili olabilir. Bu nedenle LOU (Letter of Undertaking) ve hızlı uzlaşma, pratik çözümdür.
8) Uygulama Alanları: Hangi dosyada hangisi öne çıkar?
8.1. Gemi finansmanı/alımı
-
Temel araç: Gemi ipoteği (çoğu zaman 1. derece).
-
Gerekli ek kontroller: Maritime lien riski; P&I ve crew/liman cari hesapları; encumbrance search.
-
Kloz seti: “No change of flag/class”, teknik işletme standartları, sigorta teminatları, notice of assignment.
8.2. Operasyonel uyuşmazlıklar
-
Temel araç: Maritime lien (gemi adamı, kurtarma, liman/römorkaj).
-
Hızlı çözüm: Arrest of ship + LOU.
-
Dikkat: Konşimento ve charter sözleşmelerindeki jurisdiction/tahkim klozları ile teslim–release süreçlerinin senkronu.
8.3. Çok paydaşlı donatma iştiraki/paylı mülkiyet
-
Teminat seçimi: Finansman için ipotek şart; ancak maritime lien riski daha yüksektir (operasyon yoğun).
-
Yönetim: Gemi müdürü ve acente talimatları; PODA, survey, NOR/Laytime kayıt disiplini.
9) Uygulamada En Sık Yapılan 7 Hata (ve Çözüm)
-
Yalnızca sicil çıktılarına güvenmek.
Çözüm: Maritime lien kayıt dışı olabilir; liman/terminal, P&I, crew, bunker kanallarından ayrıca tarama yapın. -
Fek alınmadan yeni ipotek kurmak.
Çözüm: Fek/onay + sıra teyidi olmadan ilerlemeyin; intercreditor anlaşmasıyla önceliği netleştirin. -
Bayrak değişiminde terkin–tescil senkronunu kaçırmak.
Çözüm: Terkin belgesi ve finansör onayı olmadan bayrak değişimine başlamayın. -
eB/L–acente talimatı–teslim süreçlerini senkronize etmemek.
Çözüm: Tek closing/release kontrol listesi ve zaman damgası ile süreç yürütün. -
Crew/manning sözleşmelerini finansman klozlarıyla uyumlu kurmamak.
Çözüm: Bordrolar, ödemeler ve P&I ihbar rejimini kredi sözleşmesiyle entegre edin. -
Kurtarma–yardım olaylarında teminat dilini geciktirmek.
Çözüm: İlk andan LOU ve notice; tutanak/survey eklentileriyle hızlı mutabakat. -
Tahkim/yetki parçalanması.
Çözüm: Charter–konşimento–terminal üçlüsünde tek forum veya uyumlu tahkim tercih edin (ISTAC/LMAA/ICC).
10) Örnek Senaryo: “Bankanın ipoteği varken liman alacağı çıktı, ne olacak?”
-
Bankanın 1. derece ipoteği var; gemi limanda borç bırakmış.
-
Liman idaresi maritime lien kapsamında arrest istiyor.
-
Mahkeme tutukluyor; taraflar ödeme için masaya oturuyor.
-
Dağıtımda, maritime lien kalemleri ipoteğin önüne geçebilir.
-
Banka, kredide öngördüğü sigorta/LOU mekanizmalarıyla kaybı sınırlamaya çalışır; borçludan ek teminat talep edilir.
Ders: Finansman sözleşmesine operasyonel borçların tavanları, teminat yenileme ve sigorta bildirimleri mutlaka yazılmalı.
11) Kısa Check-List (Alıcı–Finansör–İşleten)
-
Sicil temizliği: TGS/BK/TUGS kayıt özeti; ipotek/şerh/haciz incelemesi.
-
Kayıt dışı tarama: P&I yazışmaları, liman/terminal hesapları, crew wage, bunker, kurtarma.
-
Sözleşme uyumu: Charter–konşimento–terminal–manning–sigorta klozları tek havuzda.
-
Teminat dizilimi: İpotek derecesi, fek/novasyon planı, intercreditor.
-
Forum & teminat: Tahkim/yetki net; LOU kullanım protokolü.
-
Bayrak/klas: Değişiklikler için ön onay ve tetikleyici ihlal klozları.
-
Delil ekonomisi: PODA, survey, NOR/laytime, eB/L logları zaman damgalı arşiv.
12) Sonuç: “Şeffaf, planlı ipotek” + “hızlı, olay bazlı rehin” birlikte düşünülmeli
Gemi ipoteği, finansmanın omurga teminatıdır; şeffaftır, öngörülebilirdir ve sicilde görünür. Gemi rehni (maritime lien) ise deniz ticaretinin sert gerçeğidir; tescilsiz doğar, çoğu durumda ipoteğe üstün gelir ve arrest sayesinde hızla sonuç doğurur. Sağlam bir strateji, her iki sistemi birlikte okumayı gerektirir:
“Sicil temizliği + kayıt dışı risk taraması + senkronize sözleşmeler + hızlı teminat araçları (LOU)”.
Böylece finansman güvenliği, operasyonel esneklik ve icrada öngörülebilir sonuç aynı anda mümkün olur.
About Post Author
