Gemi Niteliğinin Sona Ermesi: Hukuki Dayanak, Nedenler ve Sonuçlar

Türk Ticaret Kanunu’na (TTK) göre, gemi; denizde kendi hareket yeteneğine sahip, ticari amaçla kullanılabilen araçtır.
Gemi niteliğinin sona ermesi, bu tanımın artık karşılanmadığı durumlarda ortaya çıkar.
Bu değişim, gemi sicil kaydı, ipotekler, sigorta ve ticari faaliyetler üzerinde doğrudan etkili olur.

---

1. Hukuki Tanım ve Çerçeve

Türk Ticaret Kanunu (TTK) m. 931 uyarınca, gemi; denizde kendi hareket etme yeteneğine sahip ve ticari amaçla kullanılmaya elverişli her türlü araçtır.
Gemi niteliğinin sona ermesi, bu tanımın artık karşılanmaması halinde ortaya çıkar.

Örneğin:

• Hareket kabiliyetini kalıcı olarak kaybetmiş bir araç

• Tamir edilemeyecek derecede hurdaya çıkmış bir gemi

• Deniz dışı amaçla sürekli olarak sabitlenmiş bir yapı (otel, restoran vb.)
  artık hukuken “gemi” sayılmaz.

---

2. Gemi Niteliğinin Sona Erme Nedenleri

a) Fiziksel Nedenler

1. Tam Ziya (Total Loss)

   • Geminin batması ve kurtarılamaması

   • Yangın veya patlama sonucu gövdenin kullanılamaz hale gelmesi

2. Teknik Ömrün Bitmesi

   • Ekonomik olarak onarımı mümkün olmayan ağır yapısal hasarlar

3. Kalıcı Sabitlenme

   • Limanda veya kıyıda kalıcı şekilde demirlenerek sabit tesis haline gelmesi

b) Hukuki Nedenler

1. Sicilden Terkin Kararı

   • Gemi sahibi, sicil müdürlüğüne başvurarak geminin artık deniz aracı olarak kullanılmayacağını beyan eder.

2. İdari Karar

   • Denizcilik idaresinin, güvenlik ve teknik standartlara uymadığı gerekçesiyle gemiyi seferden men etmesi.

c) Kullanım Amacındaki Değişiklik

• Ticari taşımacılık yerine sabit tesis, yüzer otel, müze gibi amaçlarla kullanılması.

---

3. Gemi Niteliğinin Sona Ermesinin Hukuki Sonuçları

a) Gemi Sicil Kayıtlarının Silinmesi

• Gemi artık “sicile kayıtlı” bir deniz aracı olmaktan çıkar.

• Gemi ipotekleri ve gemi üzerindeki ayni haklar (rehin vb.) hukuken sona erer.

• Tescil zorunluluğu ortadan kalkar.

b) Deniz Ticareti Hükümlerinin Uygulanmaması

• TTK’nın beşinci kitabındaki “deniz ticareti” hükümleri artık uygulanmaz.

• Taşıma sözleşmeleri, navlun, konşimento, çatma gibi gemiye özgü kurallar devre dışı kalır.

c) Sigorta Poliçelerinin Etkilenmesi

• Gemi sigortası poliçeleri, gemi niteliğinin sona ermesiyle geçerliliğini kaybeder.

• Poliçelerde “total loss” hükümleri devreye girer.

d) Vergi ve Harç Yükümlülüklerinin Değişmesi

• Gemi olarak kullanılan araçlar için uygulanan bazı vergi muafiyetleri ve indirimler ortadan kalkar.

---

4. Uygulamada Karşılaşılan Durumlar

1. Hurdaya Ayrılma

Bir gemi, ekonomik ömrünü doldurduğunda genellikle hurda olarak satılır.
Bu durumda gemi, gemi sicilinden terkin edilir ve artık deniz aracı sayılmaz.

2. Yüzer Tesis Dönüşümü

Bazı yük gemileri veya yolcu gemileri, ticari faaliyetleri sona erdikten sonra yüzer otel, restoran veya müze haline getirilir.
Bu dönüşüm kalıcı olduğunda gemi niteliği sona erer.

3. Deniz Kazası Sonrası Terk

Ağır kaza geçiren ve teknik olarak kurtarılamayan gemiler, “constructive total loss” kapsamında değerlendirilerek gemi niteliğini kaybeder.

---

5. Hukuki ve Ticari Önemi

Gemi niteliğinin sona ermesi, hem malik hem de alacaklılar açısından kritik sonuçlar doğurur:

• Malik Açısından: Gemiye ilişkin bakım, denize elverişlilik belgesi yenileme, gemi adamı çalıştırma gibi yükümlülükler sona erer.

• Alacaklılar Açısından: Gemi üzerindeki ipotek ve rehin hakları düşer, alacakların teminatı ortadan kalkar.

• Devlet Açısından: Sicil kayıtlarının güncel tutulması ve deniz güvenliği sağlanır.

---

6. Gemi Niteliğinin Sona Ermesi Süreci

1. Başvuru

   • Malik, bağlı bulunduğu gemi siciline başvurur.

2. Delil ve Belgeler

   • Geminin denize elverişsiz olduğuna dair teknik rapor veya hurdaya ayrılma belgesi.

3. İdari İnceleme

   • Liman Başkanlığı ve ilgili denizcilik idaresinin incelemesi.

4. Sicilden Terkin Kararı

   • Gemi, resmî sicilden silinir ve “gemi” statüsünü yitirir.

---

7. Yargı Kararları ve Uygulama Notları

Yargıtay, gemi niteliğinin sona ermesinde fiilî durumun esas alınacağını, gemi siciline kayıtlı olsa bile kalıcı olarak seferden çekilmiş veya sabit tesis haline gelmiş bir aracın hukuken gemi sayılmayacağını vurgulamaktadır.
Bu nedenle gemi sicilinden terkin işlemi sadece şekli değil, maddi hukuki durumu teyit eden bir süreçtir.

---

8. Sonuç ve Öneriler

Gemi niteliğinin sona ermesi:

• Deniz ticareti hukuku hükümlerinin uygulanmayacağı anlamına gelir.

• İpotek, sigorta ve tescil yükümlülükleri açısından kritik sonuçlar doğurur.

• Hem malikler hem alacaklılar açısından dikkatle yönetilmesi gereken bir süreçtir.

Öneri:

• Gemi niteliği sona ermeden önce mevcut ipotek ve rehinli alacakların tasfiyesi planlanmalıdır.

• Sigorta şirketi ve gemi sicil müdürlüğü ile eş zamanlı koordinasyon yapılmalıdır.

• Gemi hurdaya çıkarılacaksa, hurda satış sözleşmesi ve terkin işlemleri aynı süreçte yürütülmelidir.

Gözdenur Turna