Gaiplik ve Ölüm Karinesi

Kısa Özet

Gaiplik ve ölüm karinesi, ölüme ilişkin ispat güçlüğünün bulunduğu durumlarda hukuk düzeninin miras ve aile ilişkilerini güvence altına almak için öngördüğü iki ayrı kurumdur. Ölüm karinesi; ölüm tehlikesi içinde kaybolma gibi kuvvetli olasılıkların varlığında, ceset bulunamasa dahi kişinin ölmüş sayılmasına ilişkin bir kanunî karinedir. Gaiplik ise belirli bekleme ve ilân prosedürleri sonunda mahkeme kararıyla tespit edilen, “ölmüş olması kuvvetle muhtemel” kişiye dair statüdür. Her iki kurumun da mirasın açılması zamanı, mirasçılık belgesi, terekenin yönetimi, teminat ve iade, evlilik ve mal rejimi, şirket payları, sosyal güvenlik ve sigorta hakları gibi alanlarda önemli sonuçları vardır.

1) Kavramlar ve Ayrımlar: Ölüm Karinesi – Birlikte Ölüm Karinesi – Gaiplik

Ölüm karinesi; kişi ölüm tehlikesi içinde kaybolmuş ve cesedine ulaşılamamışsa, hayatın olağan akışına göre ölümün güçlü ihtimal oluşturduğu hâllerde devreye giren kanunî bir karinedir. Bu karine; miras hukuku, aile hukuku ve borçlar hukuku alanlarında “ölümün sonuçlarını” doğurur.

Birlikte ölüm karinesi; aynı olayda hayatlarını kaybeden kişilerin hangisinin önce hangisinin sonra öldüğü ispat edilemediğinde, bu kişilerin birbirlerinin mirasçısı olamayacağına ilişkin karinedir. Eşlerin, ebeveyn-çocukların ya da miras sıralamasında birbirine bağlı kişilerin aynı kazada ölmesi hâlinde, tereke akışı farklı dallara yönelir.

Gaiplik; uzun süre haber alınamaması veya ölüm tehlikesi içinde kaybolma gibi olgular mevcutsa, belirli bekleme süreleri dolduktan sonra mahkemece verilecek gaiplik kararı ile kişinin “ölmüş sayılmasına yakın” bir statüye kavuşturulmasıdır. Gaiplik, karar ve ilân prosedürü gerektirir; sonuçta mirasın açılması, terekenin teslimi ve çoğu durumda teminat (güvence) verilmesi gündeme gelir.

Temel ayrımlar:

• Ölüm karinesi kanunî karine; gaiplik mahkeme kararı gerektiren bir statüdür.

• Ölüm karinesi çoğu zaman olayın tarihi itibarıyla mirasın açılmasına imkân tanır. Gaiplikte mahkeme ilân ve bekleme süreci sonunda karar verir.

• Gaiplikte mirasın teslimi için teminat istenmesi sistematik bir güvencedir; ölüm karinesinde uygulama, olayın şartlarına göre şekillenir.

• Birlikte ölüm karinesi, mirasın yönünü değiştirir; eşlerin birbirlerinden miras alamaması gibi sonuçlar doğurur.

2) Hukukî Dayanak ve Genel İlkeler

• Türk Medenî Kanunu (TMK): Kişiliğin sona ermesi, ölüm karinesi, birlikte ölüm karinesi, gaiplik ve mirasın açılmasına ilişkin temel düzenlemeleri içerir.

• Nüfus Hizmetleri Kanunu ve ilgili yönetmelikler: Ölüm ve gaiplik kararlarının nüfus kütüğüne işlenmesi ve tescil süreçlerini düzenler.

• Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK): Gaiplik taleplerinin çekişmesiz yargı niteliği, görevli ve yetkili mahkeme, ilân, ispat ve tebligat hükümleri açısından uygulanır.

• Noterlik Kanunu: Mirasçılık belgesinin (veraset ilamının) noterlerce veriliş şartları açısından önemlidir. Gaiplik/ölüm karinesi gibi nüfus kaydı gerektiren hâllerde, çoğu zaman noter, mahkeme kararını arar.

• İcra ve İflas Kanunu: Gaibin borçları ve alacaklıların korunması (terekeye karşı takip) bakımından devreye girebilir.

• Vergi mevzuatı: Veraset ve intikal vergisi başta olmak üzere miras intikallerinin mali yönünü belirler.

Genel ilkeler:

• Ölüm olgusunun ispatı çoğu işlemde aranır. Ceset yoksa ispat yükü farklı delillerle karşılanabilir.

• Kayıt-dışı ölüm veya tescil eksikliği varsa, noterden mirasçılık belgesi alınamaması mümkün; bu durumda Sulh Hukuk Mahkemesi’nden mirasçılık belgesi talebi veya Asliye Hukuk Mahkemesi’nden gaiplik kararı gibi yollara başvurulur.

• Kamusal güven ve üçüncü kişilerin korunması ilkeleri, teminat ve ilân prosedürlerini gerekçelendirir.

3) Ölüm Karinesi: Şartlar, İspat ve Uygulama

3.1. Şartlar

• Ölüm tehlikesi içinde kaybolma (ör. uçak kazası, gemi batması, deprem, yangın, savaş, sel, enkaz altında kalma).

• Cesede ulaşılamaması veya kimliği belirlenemeyen kalıntılar.

• Olay ve sonrasında kişinin yaşadığına dair güvenilir emare bulunmaması.

3.2. İspat ve deliller

• Olay tutanakları, kolluk raporları, AFAD/UMKE kayıtları, tanık anlatımları, medikal/forensik veriler, görüntü kayıtları, şirket raporları (ör. hava/deniz yolu).

• Resmî makamlardan alınan belgeler (savcılık, mülki idare).

• Kişinin olaydan sonra hiçbir şekilde irtibat kurmadığına dair negatif deliller (banka hareketleri, SGK, GSM, pasaport giriş-çıkışları vb. yokluğu).

3.3. Uygulama ve sonuçlar

• Ölüm karinesi, kanunî karine olarak ölümün sonuçlarını doğurur; mirasın açılması (ve mirasın paylaşımı) mümkün hâle gelir.

• Ancak pratikte taşınmaz devri, banka hesaplarına erişim, sigorta tazminatı, sosyal güvenlik işlemleri gibi konularda tescil veya mahkeme kararı arandığından, çoğu dosyada gaiplik davası yahut nüfus kayıtlarının düzeltilmesi prosedürü de izlenir.

• Mirasın açılma tarihi, çoğunlukla olayın gerçekleştiği tarih kabul edilerek hak düşürücü ve zamanaşımı süreleri buna göre hesaplanır (tenkis, saklı pay, vasiyetin iptali süreleri vb.).

4) Birlikte Ölüm Karinesi ve Miras Hukukuna Etkileri

4.1. Karinenin içeriği

Aynı olayda hayatlarını kaybeden kişilerin kimlerin önce veya sonra öldüğü ispat edilemediğinde, bu kimseler birbirlerinin mirasçısı sayılmaz. Bu düzenleme, terekenin her bir murisin kendi zümresi içinde dağıtılmasını sağlar.

4.2. Uygulama örnekleri

• Eşler aynı kazada öldü ve ölüm sırası ispat edilemedi: Eşler birbirlerinden miras alamaz; her bir eşin terekesi, kendi altsoyuna veya yoksa üstsoy/yan soyuna gider.

• Anne-çocuk aynı olayda vefat; sıranın ispat edilememesi hâlinde çocuk annenin mirasçısı olmaz, anne de çocuğun mirasçısı olmaz; tereke her iki tarafta kendi zümre sırasına göre intikal eder.

• Miras sözleşmeleri ve vasiyetler bakımından da karine önemlidir; sıra ispatı yapılamazsa, ölüm sırasına bağlı miras geçişi öngören tasarruflar işlevsiz olabilir.

4.3. Pratik sonuçlar

• Tereke hesapları farklılaşır; örneğin eşlerin mal rejimi tasfiyesi yapılırken her bir eş ayrı muris gibi değerlendirilir.

• Sigorta tazminatında lehdar/mirasçı ayrımı yeniden kurulabilir.

• Tenkis ve saklı pay itirazlarında, tereke büyüklüğü ve hak sahipleri değişebilir.

5) Gaiplik Kararı: Şartlar, Bekleme Süreleri, İlân ve Yargılama Usulü

5.1. Gaipliğin şartları (özet)

• Ölüm tehlikesi içinde kaybolma (ör. felaket, savaş, ağır kazalar) veya

• Uzun zamandır haber alınamama (kişinin yaşadığına dair ciddi emare yokluğu).

• Kanunun öngördüğü bekleme sürelerinin dolması.

• İlân prosedürünün tamamlanması ve mahkemece gaiplik kararı verilmesi.

Bekleme süreleri (uygulamadaki genel çerçeve):

• Ölüm tehlikesi hâlinde: Olay tarihinden itibaren en az bir yıl geçmesi gerekir.

• Uzun süredir haber alınamama hâlinde: Son haber tarihinden itibaren en az beş yıl geçmesi gerekir.

Not: Mahkeme, olaya göre ilân ve bekleme süresini somutlaştırır; uygulamada ilân süreleri bakımından en az altı aylık bir bekleme penceresi öngörülmesi esastır.

5.2. Görevli ve yetkili mahkeme

• Görevli mahkeme: Uygulamada Asliye Hukuk Mahkemesi.

• Yetki: Gaibin son yerleşim yeri mahkemesi; bu belirlenemiyorsa, nüfus kaydının bulunduğu yer veya menfaat ilişkisinin yoğunlaştığı yer mahkemesi değerlendirilebilir.

5.3. Taraflar ve başvuru ehliyeti

• Mirasçılar, eş, alacaklılar, savcılık veya ilgili kamu kurumları başvurabilir.

• Başvuru bir çekişmesiz yargı talebidir; ancak somut olayda menfaat çatışması doğarsa duruşmalı inceleme yapılır.

5.4. İlân ve deliller

• Mahkeme, gaip hakkında bilgisi olanların bildirimde bulunması için ilân eder; ilân, yerel gazeteler, ulusal gazeteler, elektronik ilân portalları veya mahkemenin uygun gördüğü kanallardan yapılabilir.

• Deliller: Kolluk/savcılık kayıtları, tanıklar, banka/GSM/pasaport hareketleri, SGK kaydı, işyeri/konut araştırmaları, afet/olay raporları.

5.5. Karar ve sonuç

• Süre ve ilân prosedürü tamamlanınca gaiplik kararı verilir.

• Karar, nüfus kütüğüne işlenir; gaipliğin etkisiyle mirasın açılması, terekenin teslimi ve teminat gündeme gelir.

6) Mirasın Açılması, Veraset İlamı ve Terekenin Yönetimi

6.1. Mirasın açılma zamanı ve yeri

• Ölüm karinesi: Miras, olayın gerçekleştiği tarihte açılmış sayılır.

• Gaiplik: Mirasın açılması sonuçları, gaiplik kararıyla birlikte işlerlik kazanır; uygulamada hak düşürücü/zamanaşımı süreleri, mahkemece tespit edilen “ölüm tarihi” kabul edilerek hesaplanır.

• Yer: Miras, kural olarak murisin yerleşim yerinde açılır; taşınmazlar bakımından lex rei sitae ilkesi ayrıca önemlidir (bkz. yabancılık unsuru).

6.2. Mirasçılık belgesi (veraset ilamı)

• Noterler, nüfus kayıtları yeterli ise mirasçılık belgesi düzenleyebilir.

• Ölüm karinesi/gaiplik gibi kayıt dışı veya tescil gerektiren hâllerde çoğu dosyada Sulh Hukuk Mahkemesi’nden mirasçılık belgesi alınması gerekir.

• Birlikte ölüm karinesi ihtimali varsa, mirasçılık belgesinin kapsamı ve mirasçılık sırası bu karineye göre belirlenir.

6.3. Terekenin yönetimi ve korunması

• Miras açıldığında, terekenin tespiti ve korunması için Sulh Hukuk Mahkemesi veya tereke temsilcisi (kayyım) mekanizmaları devreye girebilir.

• Gaiplikte, terekenin mirasçılara teminat karşılığı teslimi esastır (aşağıda ayrıntı).

7) Teminat (Güvence), Teslim ve Gaibin Dönmesi Halinde İade

7.1. Teminatın mantığı

Gaiplik; “ölmüş sayılmaya yakın” bir statü yaratır; ihtiyat ilkesi gereğince mirasın kesin olarak tüketilmesini engellemek için teminat mekanizması öngörülür. Böylece gaip dönerse veya sağ olduğu anlaşılırsa, tereke unsurları geri verdirilebilir.

7.2. Teminatın kapsamı ve süresi

• Mahkeme, mirasın tesliminde mirasçılardan uygun teminat ister.

• Uygulamada teminat süresi, olayın türüne ve somut dosya riskine göre belirlenir; uzun süredir haber alınamama vakalarında sürenin daha uzun tutulması, ölüm tehlikesi vakalarında daha esnek davranılması sık rastlanan bir pratiktir.

• Teminat, nakdî, banka teminat mektubu veya ipotek gibi güvencelerle sağlanabilir.

7.3. Gaibin dönmesi veya sağ olduğunun anlaşılması

• Gaip geri döner veya sağ olduğu ispat edilirse:

  • Mirasçılara teslim edilen malların iadesi talep edilebilir; teminat buna hizmet eder.

  • Mirasçıların iyi niyeti ve üçüncü kişilerin kazanımları korunur; iade, mümkün olanın geri verilmesi ve tazmin prensibine göre şekillenir.

  • Teminat çözümü, iade süreçleri tamamlandıktan sonra değerlendirilir.

8) Evlilik ve Mal Rejimi – Aile Konutu – Nüfus ve Evlilik Kütüğü

8.1. Ölüm karinesi ve evlilik

• Ölüm karinesi, evlilikte ölümün sonuçlarını doğurur. Ancak nüfus tescili ve aile kütüğüne işlenmesi, resmi işlemlerde şarttır.

• Eş, ölüm karinesine dayalı dul aylığı, eşten doğan haklar veya miras için çoğu kez mahkeme kararı ya da kayıt arandığından, fiilî işlemler için gaiplik veya nüfus düzeltilmesi prosedürü gündeme gelebilir.

8.2. Gaiplik ve evlilik

• Gaiplik kararının verilmesi, eş bakımından evliliğin sona ermesi sonuçlarını doğurur; mal rejimi tasfiyesi ve miras ilişkileri buna göre yürür.

• Aile konutu üzerindeki haklar, evliliğin ölümle sona ermesi kurgusuna göre değerlendirilir; aile konutu şerhi varsa, tasfiye ve miras paylaşımında dikkate alınır.

8.3. Mal rejimi tasfiyesi

• Edinilmiş mallara katılma rejimi veya sözleşmeyle seçilmiş rejime göre artık değere katılma, değer artış payı ve katılma alacağı hesaplamaları yapılır.

• Gaiplikte ölüm tarihinin tespiti, mal rejimi kesilme anı bakımından belirleyicidir.

9) Tapu, Banka, Şirket Payları, Sigorta ve Sosyal Güvenlik İşlemleri

9.1. Tapu ve taşınmaz intikali

• Ölüm karinesi/gaiplik sonrası taşınmazların mirasçılara intikali için mirasçılık belgesi ve çoğu dosyada mahkeme kararı aranır.

• Gaiplikte, tapu idaresi teminat verildiğini gösteren mahkeme kararını görmek isteyebilir.

• Aile konutu ve paylı mülkiyet şerhleri paylaşım ve satış süreçlerinde dikkate alınır.

9.2. Banka hesapları ve finansal varlıklar

• Bankalar, ölümün tespitini resmî kayıtlara ve çoğu zaman mahkeme kararına bağlar; mirasçılık belgesi ile birlikte bloke çözümü, paylaştırma ve ödeme yapılır.

• Gaiplikte teminat nedeniyle bankalar mahkeme kararındaki hükümleri titizlikle uygular.

9.3. Şirket payları ve ticaret hukuku yansımaları

• Limited/anonim şirkette gaip ortağın payı, mirasçılara geçer; şirket sözleşmesindeki intikal sınırlamaları (onay şartı, önalım benzeri) incelenmelidir.

• Yönetim ve temsil yetkileri, ortaklık yapısına göre yeniden düzenlenir; imza sirküleri ve ticaret sicili işlemleri güncellenir.

9.4. Sigorta ve tazminat hakları

• Hayat sigortası lehdar tayinine göre işler; ölüm karinesinde olayın tarihi ve ispatı önemlidir.

• Zorunlu/isteğe bağlı sigortalar (trafik, kasko, ferdi kaza) bakımından kaza/olay tarihli ölümün ispatı ile tazminat süreçleri yürütülür.

9.5. Sosyal güvenlik (SGK)

• Dul-yetim aylığı, ölüm yardımı, toplu ödeme gibi haklar için ölümün ve miras sıfatının tespiti gerekir.

• Ölüm karinesi ve gaiplikte kuruma sunulacak belgeler arasında mahkeme kararları ve nüfus kayıtları yer alır.

10) Yabancılık Unsuru: Taşınmazda Lex Rei Sitae, Taşınırda Millî Hukuk

• Taşınmazlar: Türkiye’deki taşınmazlara ilişkin miras intikali kural olarak Türk hukukuna göre yapılır (lex rei sitae).

• Taşınırlar ve şahsî statü: Murisin millî hukuku (uyruğu) ve yerleşim yeri hukuku devreye girebilir.

• Çifte vatandaşlık, çoklu malvarlığı ve yurt dışı terekelerde yetki ve uygulanacak hukuk karmaşıklaşır; MÖHUK ve ikili/çok taraflı sözleşmeler dikkate alınır.

• Yurt dışında verilen gaiplik/ölüm karinesi niteliğindeki kararların tanınması/tenfizi veya nüfusa tescili gerekebilir.

Sonuç ve Öneriler

• Ölüm karinesi, olağanüstü olaylarda cesede ulaşılamasa bile ölüm sonuçlarının doğmasına hizmet eden kanunî bir güvenlik supapıdır.

• Gaiplik, uzun süre haber alınamama/ölüm tehlikesi içinde kaybolma gibi hâllerde, ilân ve bekleme prosedürleri sonucunda verilen mahkeme kararı ile kişilik ve aile-miras ilişkilerinin sistematik şekilde düzenlenmesini sağlar.

• Mirasın açılması, veraset ilamı, teminat, evlilik ve mal rejimi tasfiyesi, tapu-banka işlemleri, şirket payları, sigorta ve SGK boyutu; uygulamada belgelendirme ve tescil gerektirir.

• Birlikte ölüm karinesi, aynı olayda ölüm sırası ispat edilemediğinde miras akışını kökten değiştirir; tereke her murisin kendi zümresine yönelir.

• Uygulamada bekleme ve ilân sürelerine titizlikle uyulmalı; terekenin korunması, teminatın usulünce belirlenmesi, uluslararası unsurların doğru yönetilmesi gerekir.

• Noter, tapu, banka ve SGK işlemlerinde işlem güvenliği esas olduğundan, çoğu dosyada mahkeme kararı ve nüfus tescili olmadan ilerlemek mümkün değildir.