FSEK’DE Hakkın Sınırları (Eser Sahibinin Haklarına Getirilen Sınırlamalar) — m. 26–33

Giriş: Mutlak haktan kamu yararıyla dengelenen alan

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (“FSEK”), eser sahibine mali ve manevi haklar tanır; kural, bu hakların mutlak nitelikte olması ve izinsiz müdahaleye kapalı bulunmasıdır. Bununla birlikte hukukumuz, kültür-sanat dünyasının gelişimi, kamunun bilgiye erişimi ve belirli pratik ihtiyaçlar nedeniyle kimi hukuka uygunluk sebepleri öngörür. Bu istisnalar, sıkı şartlara bağlı, dar yorumlanan ve hakkın özünü zedelememesi gereken sınırlamalardır. Aşağıda, özellikle süreye bağlı koruma ile kamu düzeni/kamu menfaati/özel kullanım eksenindeki başlıca sınırlandırmalar özetlenmektedir.

---

I. Süre Yönünden Sınırlandırma: Koruma Ne Zaman Biter? (FSEK m.26–27)

1) Korumanın kapsamı ve başlangıcı

• Sınırlanan haklar mali haklardır. Manevi haklar, kural olarak, süre ile sınırlı değildir.

• Koruma, aleniyetle başlar. Eser alenileşmeden koruma süresi işlemeye başlamaz. Fasikül/forma hâlinde yayınlanan eserlerde aleniyet, son fasikül/formanın yayımlandığı tarihe bağlanır.

• Hesaplama usulü: Aleniyet yılı değil, izleyen yılın 1 Ocak günü başlangıç alınır. Eser sahibinin ölümüne bağlı sürelerde de ölçü, ölüm yılını takip eden yılın 1 Ocak günüdür.

• Asıl eser ile işlenmelerin süresi birbirine tabi değildir. Örneğin bir romanın tercümesi, ister asıl eserin korumasının sonuna yakın yapılmış olsun ister sonrasında, işleme açısından bağımsız koruma süresi doğurur.

2) 70 yıllık koruma kuralı (m.27)

• Genel kural: Eser sahibinin yaşamı boyunca + ölümünden itibaren 70 yıl. Birden fazla eser sahibi varsa, sağ kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren 70 yıl işler.

• Ölümden sonra alenileşen eserlerde koruma süresi, ölüm tarihinden itibaren 70 yıldır.

• Sahibinin adının açıklanmadığı hâller veya ilk eser sahibinin tüzel kişi olduğu hâllerde, süre aleniyet tarihinden itibaren 70 yıldır.

• Süre sona erdiğinde eser, kamuya mal olur: Artık herkes, mali haklar bakımından eserden serbestçe yararlanabilir (çoğaltma, yayma vb.)—elbette manevi hakların gereği olarak eser ve eser sahibi adı mutat şekilde gösterilmek koşuluyla.

Uygulama Notu: Sürelerin başlangıç anını doğru saptamak (aleniyet/ölüm, izleyen 1 Ocak kuralı), çok ciltli eserlerde her cildin ayrı değerlendirilmesi, işlenmelerde bağımsız korumanın gözden kaçırılmaması önemlidir. Ticari planlamada (ör. eski klasiklerin yeni baskıları) bu teknik ayrımlar belirleyicidir.

---

II. Diğer Sınırlamalar: Kamu Düzeni, Kamu Menfaati ve Özel Kullanım

Kanun koyucu, eser sahibinin mutlak hakkını üç ana eksende sınırlandırır:
(i) Kamu düzeni, (ii) Kamu menfaati, (iii) Özel kullanım. Her kategori, amacına uygun ve ölçülü uygulanmalıdır.

A) Kamu Düzeni (FSEK m.30)

Amaç: Suç ve suçlarla mücadele, yargılama ve güvenlik ihtiyaçları.
Sonuç: Eserin, ispat maksadıyla mahkeme ve diğer resmî makamlar önünde delil olarak kullanılabilmesi serbesttir. Fotoğraflar, umumi emniyet veya adlî maksatlar için rızasız çoğaltılıp yayılabilir. Ayrıca, eserin ticaret mevkiine konulması/temsiline ilişkin kamu hukuku düzenlemeleri saklıdır (ör. yasaklama veya izne bağlama).

Uygulama ölçütleri:

• İstisna, delil ve güvenlik ihtiyacına münhasırdır; serbestlik ticari kullanım veya yayıncılık faaliyetlerine genişletilemez.

• Delil olarak sunulan içeriğin ihtiyaçla orantılı paylaşımı gerekir (gereğinden fazla çoğaltma/yayma, hakkın ihlâline dönüşebilir).

B) Kamu Menfaati

Bu başlık altında, kamunun bilgi edinmesi ve eğitim-öğretim faaliyetleri için bazı sınırlamalar tanınır.

1) Mevzuat ve İçtihatlardan Serbest Yararlanma (FSEK m.31)

Resmen yayımlanan veya ilan olunan kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik, tebliğ, genelge ve kazai kararların çoğaltılması, yayılması, işlenmesi serbesttir. Burada amaç, hukuki güvenlik ve erişilebilirliktir.

Dikkat edilmesi gerekenler:

• “Resmî yayımlanma/ilan” ölçütü esastır.

• Bilimsel/mesleki yayınlarda dahi kaynak ve karar bilgisi mutat şekilde gösterilmelidir (manevi hak boyutu).

• Kişisel veriler ve mahremiyet, ayrıca KVKK ve yargısal anonimizasyon ilkeleri çerçevesinde korunmalıdır.

2) Nutuklar ve Konuşmalar (FSEK m.32)

TBMM ve diğer resmî meclis/kongrelerde, mahkemelerde ve umumi toplantılarda söylenen söz ve nutukların, haber ve bilgi verme maksadıyla çoğaltılması ve yayımlanması serbesttir. Kural olarak, nutuk sahibinin adı zikredilir; hadisenin mahiyeti gerektirmedikçe isim gizlenmez.

Sınırın sınırı: Haber verme amacı dışındaki kullanım (ör. reklam amaçlı geniş yayımlar) eser sahibinin iznine tabidir. Basın-yayın ve dijital mecralarda kamu yararı ve orantılılık denetimi önemlidir.

3) Eğitim ve Öğretimde Temsil Serbestisi (FSEK m.33)

Yayımlanmış bir eserin, tüm eğitim-öğretim kurumlarında, yüz yüze eğitim maksadıyla ve kâr amacı güdülmeksizin temsil edilmesi; eser ve eser sahibi adının mutat biçimde açıklanması şartıyla serbesttir.

Kilit noktalar:

• Eser yayımlanmış olmalıdır (salt aleniyet yetmez).

• Yüz yüze eğitim şartı aranır; uzaktan/çevrimiçi aktarım kural olarak kapsam dışındadır.

• “Kâr amacı gütmeme” ölçütü gelir elde edilmemesi değil, amacın eğitim olması ve ticari istismarın bulunmaması demektir. (Salon/kostüm gibi giderler için cüz’i ücret alınması mümkündür.)

• Eser ve eser sahibinin adı her temsilde uygun şekilde anılmalıdır.

C) Özel Kullanım (Şahsi Yararlanma) — Özet İlkeler

FSEK, kişisel gereksinim amacıyla, eserin ticarete konu edilmemesi ve normal yararlanmaya zarar vermemesi şartlarıyla sınırlı kişisel kopyalama/yararlanma imkânı tanır. Bu istisna;

• Sistematik çoğaltma veya umuma iletime (ör. dosyayı paylaşıma açma, yayın) dönüşürse kapsam dışına çıkar.

• Elde edilen nüshaların ticari işlem görmesi (satış, kiralama, lisanslama) mümkün değildir.

• Dijital ortamda teknolojik önlemlerin aşılması veya erişim engellerinin kırılması suretiyle yararlanma, ayrıca hukuka aykırılık doğurabilir.

D) Alıntı (İktibas) Serbestisi — Uygulama Ölçütleri

Bilimsel, eleştirel veya haber verme amacıyla iktibas mümkündür. Ancak:

• Amaca bağlılık ve orantılılık esastır; “gerekli ölçü” aşılmamalı, eser derleme ikamesine dönüşmemelidir.

• Kaynak ve eser sahibinin adı mutat biçimde gösterilmelidir.

• Alıntı, bağlamı bozmayacak şekilde yapılmalı; özgün anlatımı ortadan kaldıracak yoğunlukta olmamalıdır.

Üç Aşamalı Test (özet ilke): İstisna, (i) belirli özel hâllere özgü olmalı, (ii) eserden normal yararlanmaya makul olmayan zarar vermemeli, (iii) hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı olmayan müdahaleye dönüşmemelidir. Kanundaki her istisna, amaç ve ölçülülük ilkeleriyle birlikte yorumlanır.

---

Uygulamada Sık Karşılaşılan Hatalar ve Riskler

1. Kaynak göstermeme / eser sahibini anmama: Manevi hakların ihlâline yol açar; süre veya istisna koşulları sağlansa dahi eser ve eser sahibi adı mutat şekilde belirtilmelidir.

2. Eğitim istisnasını ticari gösteriye genişletme: Okul etkinliği dışına taşan, biletli ve kâr odaklı temsil, m.33 kapsamında serbest sayılamaz.

3. “Kişisel kullanım”ın paylaşım platformlarına yayılması: Şahsi kopya, umuma iletime dönüşürse istisna uygulanmaz.

4. Uzaktan eğitimde sınırsız iletim: m.33’ün yüz yüze şartı göz ardı edilmemelidir; çevrimiçi iletim genellikle izin gerektirir.

5. Mevzuat/içtihat paylaşımında kişisel veriler: Resmî metinlerde dahi anonimizasyon ve KVKK yükümlülükleri gözetilmelidir.

6. Süre hesabında başlangıcı yanlış almak: Aleniyet/ölüm + izleyen 1 Ocak kuralı ihmali, erken serbest kullanım veya haksız kısıtlama hatası doğurur.

7. İşlenmelerde bağımsız korumayı unutma: Çeviri/aranjman gibi işlenmelerin kendi süresi vardır; “asıl eser kamu malı oldu” gerekçesi, işleme üzerindeki hakları otomatik kaldırmaz.

---

Örnek Senaryolar (Kısa Kılavuz)

• Kütüphane kulübünde roman okuması: Yayımlanmış bir eserin yüz yüze, kâr amacı gütmeyen okul faaliyeti kapsamında okunması/temsili, m.33 kapsamında mümkündür; eser ve eser sahibi anılmalıdır.

• Mahkemede fotoğraf delil: m.30 uyarınca, rızaya gerek olmaksızın delil olarak sunulabilir; bu durum eserin genel yayımı için çek-pas değildir, amacı aşan paylaşım ihlâl doğurur.

• Blogda Yargıtay kararı paylaşımı: Resmen ilan edilen kararların paylaşımı serbesttir (m.31); kaynak ve karar bilgisi belirtilmeli, kişisel veriler gözetilmelidir.

• Eski bir besteyi düzenleme: Asıl eser kamu malı ise çoğaltma/yayma serbest olabilir; fakat yeni düzenleme/aranjman işleme niteliğindeyse ortaya çıkan işleme eser üzerinde bağımsız hak doğar.

---

SSS — Kısa Yanıtlar

Soru 1: “Koruma süresi dolmuş bir eseri ticari olarak basabilir miyim?”
Yanıt: Evet; mali haklar bakımından serbest kullanım söz konusudur. Ancak manevi haklar gereği eser ve eser sahibi adı belirtilmeli; ayrıca baskıda dürüst uygulama ve tüketiciyi yanıltmama ilkelerine uyulmalıdır.

Soru 2: “Uzaktan eğitimde bir filmi sınıfta olduğu gibi gösterebilir miyiz?”
Yanıt: m.33, yüz yüze eğitimle sınırlıdır. Çevrimiçi/uzaktan iletim umuma iletim sayılabilir ve kural olarak izin/lisans gerekir.

Soru 3: “Kişisel kullanım için indirdiğim PDF’yi arkadaş grubuna paylaşabilir miyim?”
Yanıt: Hayır. Kişisel yararlanma, paylaşım ve umuma iletime genişletilemez; bu, istisna kapsamını aşar.

Soru 4: “Duruşmada ekran görüntüsü/klip kullanmak izinsiz mümkün mü?”
Yanıt: Delil amaçlı ve orantılı kullanım, m.30 çerçevesinde mümkündür. Fakat duruşma dışı geniş yayım için aynı serbestlik geçerli değildir.

---

Sonuç ve Pratik Öneriler

FSEK’teki hakkın sınırları, kültürel gelişim ve kamu yararı ile eser sahibinin meşru menfaatleri arasında denge kurar. Uygulamada temel ilkeler şunlardır:

1. İstisnayı dar yorumlayın ve amaç-ölçülülük denetimi yapın.

2. Kaynak ve eser sahibini mutat biçimde gösterin; manevi haklar süreyle sınırlı değildir.

3. Süre hesaplarını titizlikle yapın (aleniyet/ölüm + izleyen 1 Ocak).

4. Yüz yüze eğitim ve kâr gütmeme şartlarını belgelendirin (okul kararı, etkinlik planı, bilet/gider dengesi).

5. Kişisel kullanım ile umuma iletim arasındaki çizgiyi koruyun; platform paylaşımı istisnayı ortadan kaldırır.

6. Mevzuat/karar paylaşımında anonimizasyon ve KVKK ölçütlerini gözetin.

7. İşlenmelerde bağımsız korumayı planlayın; asıl eser kamu malı olsa bile işleme üzerinde yeni hak doğabilir.

Not: Bu metin genel bilgilendirme amaçlıdır. Somut olayın özellikleri (eser türü, kullanım biçimi, eğitim etkinliğinin niteliği, dijital iletim kapsamı, sözleşmeler ve lisanslar) farklı sonuçlara yol açabilir.