Franchise Sözleşmeleri Yatırımcının Karar Serbestisini Sınırlar mı?
Giriş
Yatırımcıların bir şirketin hisselerini devralmadan önce yürüttüğü due diligence süreci, şirketin operasyonel, mali ve hukuki yükümlülüklerini kapsamlı şekilde analiz etmeyi hedefler. Bu kapsamda öne çıkan sözleşme türlerinden biri de franchise sözleşmeleridir. Marka değeri güçlü bir zincire bağlı olarak yürütülen ticari faaliyetler, ilk bakışta cazip görünse de, yatırımcı açısından karar alma özgürlüğünü sınırlandıran, ciddi yükümlülükler barındırabilir.
Bu makalede, franchise sözleşmelerinin yatırımcı üzerindeki etkileri; marka kullanımı, eğitim yükümlülükleri ve royalty (lisans bedeli) ödemeleri bakımından ayrıntılı olarak ele alınacak, teorik bilgiler ışığında örnek olaylarla desteklenecektir.
1. Franchise Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
Franchise sözleşmesi, belirli bir markanın, sistemin ve iş modelinin belirli bir süre boyunca belirli şartlar dahilinde kullanımını sağlayan, çift taraflı ve süreli bir sözleşmedir.
Türk hukukunda doğrudan düzenlenmemiş olmakla birlikte, sözleşme serbestisi ilkesi kapsamında Türk Borçlar Kanunu ve Ticaret Kanunu’nun genel hükümleri uyarınca uygulanmaktadır. Ayrıca Yargıtay kararlarında, franchise ilişkisi “karma nitelikli bir sözleşme” olarak kabul edilmektedir.
2. Due Diligence Sürecinde Franchise Sözleşmelerinin İncelenme Gerekçesi
Yatırımcılar açısından franchise sözleşmelerinin incelenmesi kritik öneme sahiptir çünkü:
-
Franchise verenin (franchisor) hakları oldukça geniştir.
-
Karar serbestisi sınırlıdır; franchise alan (franchisee) sıkı kurallara tabidir.
-
Royalty ödemeleri, yatırımın kârlılığını doğrudan etkiler.
-
Sözleşme devrine ilişkin kısıtlamalar olabilir.
-
Eğitime, denetime ve standartlara uyum yükümlülüğü yatırımcıya ek maliyetler yükleyebilir.
3. Marka Kullanım Hakkı: Sınır mı Fırsat mı?
a) Marka Kullanımı Hakkının Sözleşmeye Bağlılığı
Franchise sözleşmeleri, franchise alanın yalnızca belirli şartlar altında markayı kullanabileceğini hükme bağlar. Genellikle:
-
Marka standartlarına tam uyum şartı,
-
Tanıtım materyallerinin franchisor tarafından sağlanması,
-
Logo, slogan, renk ve tasarım bütünlüğü kuralları yer alır.
Bu şartlar yatırımcı açısından “serbest pazarlama” veya “lokal farklılık” imkanı bırakmaz.
b) Marka Değeri Üzerinden Rekabet Yasağı
Franchise sözleşmelerinde, marka ile rekabet yasağı da yer alabilir. Örneğin:
“Franchisee, sözleşme süresince ve feshi sonrası 2 yıl boyunca, aynı sektörde rekabet eden bir markada faaliyet gösteremez.”
Bu tür hükümler, yatırımcının sektörel esnekliğini ciddi şekilde sınırlar.
4. Eğitim ve Denetim Yükümlülükleri
Franchise sisteminin ayakta kalabilmesi için franchise alanların belirli eğitim süreçlerinden geçmesi, düzenli olarak denetlenmesi ve kalite standartlarına uyması gerekir.
a) Eğitim Yükümlülüğü Yatırımcıyı Nasıl Etkiler?
-
Eğitim ücretli mi, ücretsiz mi?
-
Eğitim yalnızca belirli personel için mi, tüm yönetim için mi zorunlu?
-
Eğitim süresi işin başlamasını geciktiriyor mu?
Bu sorular due diligence sürecinde açıkça değerlendirilmelidir.
b) Örnek Olay: Denetim Engeline Takılan Satın Alma
Olay:
Bir yatırım fonu, Türkiye’de faaliyet gösteren bir kahve zincirini satın almak üzere due diligence sürecini başlatır. İncelemeler sırasında franchisor’un her 3 ayda bir kalite ve hijyen denetimi yaptığı ve “denetim başarısızlığı halinde sözleşmenin derhal feshedileceği” şartı olduğu tespit edilir. Ayrıca eğitimlerin yılda iki kez zorunlu olduğu ve maliyeti franchisee tarafından karşılandığı anlaşılır.
Değerlendirme:
Bu durum, yatırımcının operasyonel kontrolünü sınırladığı gibi, ani sözleşme feshine dayalı riskleri de beraberinde getirmektedir.
5. Royalty (Lisans Bedeli) Ödeme Yükümlülüğü
Royalty, franchise verenin markasını kullandırması karşılığında franchise alandan aldığı bedeldir. Bu ödeme:
-
Sabit bir bedel olabilir (örneğin: aylık 10.000 TL),
-
Ciroya endeksli olabilir (örneğin: aylık ciro üzerinden %6),
-
Veya her iki unsurun birleşimi şeklinde kurgulanabilir.
a) Royalty Ödemeleri Due Diligence’ta Nasıl Değerlendirilir?
-
Ciro projeksiyonları bu ödemeler düşülerek yapılmalıdır.
-
Royalty dışı gizli maliyetler (örneğin zorunlu promosyon katılım payı) analiz edilmelidir.
-
Ödeme zamanlaması ve temerrüt hükümleri kontrol edilmelidir.
6. Sözleşme Devri ve Fesih Hükümleri
Yatırım sürecinde önemli bir diğer nokta da sözleşmenin devredilebilirliğidir. Pek çok franchise sözleşmesi, franchisor’un yazılı izni olmaksızın devri yasaklar. Bu da şirketin satışında ya da birleşmesinde engel oluşturabilir.
Ayrıca, fesih halinde uygulanacak cezai şartlar (örneğin markanın haksız kullanımı, eğitim şartına uymama) mutlaka incelenmelidir.
7. Uyum (Compliance) ve KVKK Uygulamaları
Franchise ilişkilerinde müşteri verilerinin, kamera kayıtlarının, sadakat kartı bilgilerinin merkezle paylaşılması gerekebilir. Bu noktada:
-
Veri sorumluluğu kimdedir?
-
KVKK metinleri mevcut mudur?
-
Açık rıza prosedürleri uygulanıyor mu?
Bu soruların cevabı, özellikle perakende sektöründe faaliyet gösteren franchisee’ler açısından kritik önemdedir.
8. Yatırımcılar İçin Hukuki Kontrol Listesi
- Marka kullanım haklarının kapsamı
- Rekabet yasağı ve faaliyet sınırları
- Eğitim ve denetim yükümlülükleri
- Royalty oranı ve ödeme takvimi
- Gizli maliyetler (pazarlama, danışmanlık, lojistik vb.)
- Sözleşmenin devredilebilirliği
- Fesih halleri ve cezai şartlar
- KVKK ve diğer uyum yükümlülükleri
- Uyuşmazlık çözüm yeri ve yetkili merci
Sonuç
Franchise sözleşmeleri, yatırımcı açısından hem bir marka gücünden faydalanma hem de operasyonel bağımsızlığın sınırlanması anlamına gelir. Bu sözleşmelerin detaylı hukuki analizi yapılmadan gerçekleştirilen yatırımlar, royalty yükü, rekabet yasağı, eğitim zorunluluğu ve sözleşme devrine ilişkin engeller gibi ciddi riskleri içinde barındırabilir. Bu nedenle due diligence sürecinde franchise sözleşmeleri; ticari, hukuki ve operasyonel bakımdan çok yönlü analiz edilmelidir.
Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut
About Post Author
