Eser Sahibinin Manevi Hakları Ne Zaman İhlal Edilmiş Sayılır?

Giriş

Fikir ve sanat eserleri, yalnızca maddi değil, aynı zamanda manevi bir emeğin ürünüdür. Bu nedenle eser sahibine, sadece ekonomik haklar değil, aynı zamanda kişiliğiyle özdeşleşen manevi haklar da tanınır. Ancak uygulamada bu hakların ne zaman ihlal edildiği konusu çoğu zaman göz ardı edilmekte ya da yanlış anlaşılmaktadır.

Bu makalede, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) çerçevesinde eser sahibinin manevi haklarının kapsamı, ihlal halleri, korunma yolları ve örnek bir kurgu olay üzerinden pratik uygulama detaylıca ele alınacaktır.

---

1. Manevi Hakların Tanımı ve Kapsamı

FSEK m.14 ila m.17 arasında düzenlenen manevi haklar, eser sahibinin şahsiyetinden kaynaklanır ve devredilemez niteliktedir. Manevi haklar; eser sahibinin eser üzerindeki kişisel bütünlüğünü korumayı hedefler.

Eser sahibine tanınan manevi haklar şunlardır:

• Umuma arz hakkı (FSEK m.14):
  Eserin kamuya sunulup sunulmayacağına ve ne zaman sunulacağına karar verme yetkisidir.

• Adın belirtilmesi yetkisi (FSEK m.15):
  Eserin kimin adına sunulacağına veya anonim sunulup sunulmayacağına karar verme hakkıdır.

• Eserde değişiklik yapılmasını men etme hakkı (FSEK m.16):
  Eser sahibinin izni olmaksızın eserde değişiklik yapılmasını engelleme yetkisidir.

• Eserin sahibine aidiyetinin korunması (FSEK m.17):
  Eserle ilgili haksız sahiplenmeye veya aidiyetin inkârına karşı hukuki korumadır.

Bu haklar eser sahibinin kişiliğiyle sıkı sıkıya bağlıdır. Mirasçılara yalnızca sınırlı koruma yetkisi devrolur.

---

2. Manevi Hakların İhlal Edildiği Durumlar

Bir eylemin manevi hakkı ihlal edip etmediği, esasen eserin sahibinin iradesi dışında gerçekleşip gerçekleşmediğiyle ilgilidir. Aşağıdaki durumlar, tipik ihlal örnekleri olarak karşımıza çıkar:

a) Eserin Eser Sahibinin Rızası Olmadan Yayınlanması

Eser sahibi henüz eserini kamuya sunmamışsa, onun bilgisi veya rızası olmadan eserin yayımlanması umuma arz hakkının ihlali anlamına gelir.

b) Eser Sahibinin Adının Belirtilmemesi veya Başkasının İsmiyle Sunulması

Bir eserin sahibinin adı anılmadan yayımlanması ya da başka bir kişinin adına sunulması, adın belirtilmesi hakkının doğrudan ihlalidir.

c) Eserde İzin Dışında Yapılan Değişiklikler

Eserin kısaltılması, yeniden düzenlenmesi, başka bir dile çevrilmesi veya teknik müdahaleye uğraması gibi işlemler eser sahibinin iznine tabi olup aksi durumlar değişiklik yasağına aykırıdır.

d) Eser Sahipliğinin İnkarı veya Sahte Sahiplik

Bir eserin başka bir kişi tarafından sahiplenilmesi, sahte imzayla yayımlanması, ya da eser sahibinin varlığının inkar edilmesi aidiyet hakkının ihlali olarak değerlendirilir.

---

3. Kurgusal Örnek Olay: “G Grafikeri ile Z Ajansı Arasındaki Anlaşmazlık”

Olay:

Bağımsız bir grafik tasarımcı olan G, 2024 yılında “Doğa ve Dijitalleşme” temalı bir illüstrasyon serisi hazırlar. Bu eser, henüz yayınlanmamış olup, G tarafından kişisel portföyünde saklanmaktadır.

Bir reklam ajansı olan Z Ajansı, G ile önceki işbirlikleri nedeniyle bu çalışmayı inceler ve rızası olmaksızın bir çevre kampanyası kapsamında kullanır. Eserin altında G’nin adı yer almaz ve orijinal eser birkaç yerinde dijital olarak değiştirilerek afiş formatına dönüştürülür.

G’nin Manevi Hakları Açısından Durum Değerlendirmesi:

1. Umuma Arz Hakkı İhlali:
   Eser, G tarafından henüz yayınlanmamış ve kamuya sunulmamıştır. Z Ajansı’nın bu yayını, G’nin kamuya arz hakkını çiğnemektedir.

2. Adın Belirtilmemesi:
   Afişlerde G’nin ismine yer verilmemesi, adın belirtilmesi yetkisinin açık ihlalidir.

3. Değişiklik Yapılması:
   Eserin bazı yerlerinin dijital olarak değiştirilmesi G’nin eserde değişiklik yapılmasını men etme hakkına aykırıdır.

4. Aidiyetin Bulanıklaştırılması:
   Ajansın eseri “ekip çalışması” gibi göstermesi, G’nin aidiyet hakkını zedelemektedir.

G’nin Hukuki Hakları:

• İhtarname göndererek derhal eserin kullanımının durdurulmasını talep edebilir.

• Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemesi’nde manevi tazminat davası açabilir.

• Eserin orijinal halinin tanıtımı, değişikliklerin ifşası ve kamusal düzeltme yayımlanması talep edilebilir.

• Ayrıca, gerektiğinde ceza soruşturması başlatılması da mümkündür.

---

4. Uygulamada Sık Karşılaşılan Manevi Hak İhlalleri

---

5. Eser Sahibinin Başvurabileceği Hukuki Yollar

a) Dava Yoluyla Koruma

• Men davası: Manevi hakka tecavüz eden fiillerin durdurulması ve tekrarının engellenmesi istenir.

• Tespit davası: Eser sahibi hakkının ihlal edildiğini teknik ve hukuki olarak tespit ettirir.

• Manevi tazminat davası: Şahsiyetin zedelenmesi nedeniyle uygun miktarda tazminat talep edilebilir.

b) İdari ve Ceza Yolları

• FSEK m.71 kapsamında telif hakkına tecavüz suçu oluşabilir.

• Cumhuriyet savcılığına suç duyurusunda bulunularak ceza davası açılması sağlanabilir.

• Gümrük, BTK gibi kurumlar nezdinde erişim engeli ve ürün imhası işlemleri istenebilir.

---

6. Önleyici Hukuki Önlemler

• Eserin kaydedilmesi ve zaman damgası ile belgelenmesi.

• Sözleşmelerde adın belirtilme ve müdahale yasağının açıkça yazılması.

• Lisans veya kullanım sözleşmelerine “manevi hakların saklı tutulduğu” ibaresinin eklenmesi.

• Ticari işlerde portföy kullanımı için yazılı izin alınması.

---

Sonuç

Eser sahibinin manevi hakları, onun kişiliğiyle doğrudan bağlantılı olup hukuken devredilemez ve sınırlı olarak mirasçılara geçebilir. Her ne kadar ekonomik haklar çoğu zaman gündemde olsa da, manevi haklar, eser sahibinin onuru, itibarı ve kimliği açısından vazgeçilmez bir güvence teşkil eder. Kurgusal olayda olduğu gibi, bir eserin izinsiz yayınlanması, sahibinin adının belirtilmemesi ya da değişikliğe uğratılması gibi eylemler, FSEK kapsamındaki temel manevi hak ihlallerini oluşturur. Bu nedenle hem eser sahiplerinin hem de eser kullananların, hukuki sınırları çok iyi kavraması ve haklara saygı göstermesi gerekir.

Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut