Enerji projelerinde yapay zekâ ve otonom sistemlerin hukuki sorumluluğu nedir?
Giriş
Yapay zekâ (YZ) ve otonom sistemler, enerji sektöründe üretimden dağıtıma, depolamadan enerji ticaretine kadar pek çok alanda dönüşüm yaratmaktadır. Akıllı şebekeler, batarya yönetim sistemleri (BMS), enerji fiyat tahmin algoritmaları ve insansız denetim araçları gibi uygulamalar, enerji verimliliğini artırırken yeni hukuki sorumluluk sorunlarını da gündeme getirmektedir.
Bu makalede, enerji projelerinde yapay zekâ ve otonom sistemlerin hukuki sorumluluğu, mevcut hukuk sistemleri, sözleşmesel risk paylaşımı, AB AI Act gibi uluslararası düzenlemeler, Türk Borçlar Kanunu (TBK) ve ürün sorumluluğu ilkeleri çerçevesinde ele alınacaktır. Ayrıca uygulamaya dönük risk yönetimi ve dava örnekleri de analiz edilecektir.
1. Enerji Projelerinde Yapay Zekâ ve Otonom Sistemlerin Rolü
YZ ve otonom sistemler enerji sektöründe giderek yaygınlaşmaktadır:
-
Akıllı Şebekeler: Arz-talep dengesini gerçek zamanlı yönetir.
-
Tahmine Dayalı Bakım: Türbin veya güneş panellerindeki arızaları önceden tespit eder.
-
Enerji Ticareti: AI algoritmaları piyasa fiyatlarını tahmin eder ve ticaret stratejilerini optimize eder.
-
Otonom Araçlar: Dronlar ve robotlar boru hatlarının veya elektrik hatlarının kontrolünde kullanılır.
Bu teknolojiler, hata veya öngörülemeyen sonuçlar doğurduğunda, sorumluluğun kime ait olacağı karmaşık bir sorun haline gelmektedir.
2. Yapay Zekâda Hukuki Sorumluluk Sorunları
2.1. Hukuki Şahsiyet Eksikliği
YZ sistemleri bağımsız hukuki bir kişi değildir. Bu nedenle sorumluluk genellikle:
-
Üretici veya yazılım geliştiricisine,
-
YZ sistemini kullanan işletmelere,
-
Enerji projesinin ana yüklenicisine veya yatırımcısına yüklenmektedir.
2.2. Şeffaflık ve Karar Mekanizması
Özellikle derin öğrenme (deep learning) tabanlı sistemlerde algoritmaların karar mekanizması “kara kutu” şeklindedir. Bu durum, kusur tespiti ve nedensellik bağı kurmayı güçleştirir.
2.3. Sınır Aşan Projeler
Enerji projeleri genellikle birden fazla ülkeyi kapsadığından, farklı sorumluluk standartları ve veri koruma yasaları çatışabilir.
3. Mevcut Hukuki Çerçeve
3.1. Ürün Sorumluluğu
-
YZ tabanlı cihazlar veya yazılımlar, çoğu hukuk sisteminde ürün olarak kabul edilir.
-
Türk hukukunda 6098 sayılı TBK m.49 ve devamı uyarınca, ürünün ayıplı olması nedeniyle doğan zararlar üreticinin sorumluluğunu doğurabilir.
-
AB Ürün Sorumluluğu Direktifi ve ABD ürün sorumluluğu (tort law) hükümleri de benzer şekilde kusursuz sorumluluk yaklaşımını benimser.
3.2. Sözleşmesel Sorumluluk
-
Hizmet Seviyesi Anlaşmaları (SLA) ve bakım sözleşmeleri, AI hatalarından doğabilecek zararlara karşı risk paylaşımını belirler.
-
Tazmin ve muafiyet (indemnity) hükümleri, hangi tarafın zarardan sorumlu olacağını açıkça düzenler.
3.3. Mesleki Kusur ve Denetim Yükümlülüğü
YZ sistemleri insan denetimiyle birlikte kullanılıyorsa, operatörün gerekli özeni göstermemesi sorumluluk doğurabilir. Örneğin, hatalı tahminleri göz ardı etmeden doğrudan uygulamak sorumluluk riskini artırır.
4. Yapay Zekâya Yönelik Özel Düzenlemeler
-
AB Yapay Zekâ Yasası (EU AI Act, 2024):
-
Enerji altyapısı gibi kritik sektörlerdeki AI sistemlerini yüksek riskli kategoride değerlendirir.
-
Şeffaflık, güvenlik ve insan denetimi kriterlerini zorunlu kılar.
-
-
OECD Yapay Zekâ İlkeleri:
-
Hesap verilebilirlik, şeffaflık ve güvenli tasarım ilkelerini ön plana çıkarır.
-
-
Siber Güvenlik Standartları:
-
Türkiye’de KVKK ve BTK düzenlemeleri, AI sistemlerinde veri güvenliğine ilişkin sorumluluk yükler.
-
Avrupa’da NIS2 Direktifi, kritik altyapılarda siber saldırıların önlenmesi için enerji şirketlerine yükümlülükler getirmektedir.
-
5. Uygulamalı Sorumluluk Senaryoları
5.1. AI Kaynaklı Elektrik Kesintisi
YZ tabanlı şebeke yönetim yazılımının hatalı bir karar alması nedeniyle bölgesel bir enerji kesintisi yaşanırsa:
-
Yazılım geliştiricisi, kodlama hatalarından,
-
Enerji şirketi ise yeterli gözetim sağlamadığı gerekçesiyle sorumlu tutulabilir.
5.2. AI Tabanlı Ticaret Zararları
Enerji piyasasında kullanılan bir AI algoritması yanlış fiyat tahmini yaparak ciddi zarara yol açarsa, sorumluluk genellikle sözleşme hükümlerine göre belirlenir.
5.3. Otonom Dron Hasarları
Boru hattı denetimi yapan otonom bir dronun çevreye veya üçüncü kişilere zarar vermesi durumunda, ürün sorumluluğu ve sigorta devreye girer.
6. Risk Paylaşımı ve Sözleşme Hazırlığı
Enerji şirketleri ve AI tedarikçileri, hukuki riskleri azaltmak için detaylı sözleşmeler düzenlemektedir:
-
Tazmin ve sorumluluk sınırlamaları,
-
Siber güvenlik yükümlülükleri,
-
Düzenli test ve doğrulama protokolleri,
-
Mücbir sebep (force majeure) hükümleri.
7. Emsal Uyuşmazlıklar ve Yargı Kararları
-
Tesla Otomatik Pilot Davaları (ABD): Otonom sistemlerin sorumluluğu konusunda üretici ve kullanıcı arasında paylaştırma yapılabileceğine dair örnek bir yaklaşım sergilemiştir.
-
İngiltere Dron Hasar Davaları: Otonom cihazların sebep olduğu zararlarda ürün sorumluluğu esas alınmıştır.
Enerji sektöründe henüz YZ tabanlı doğrudan bir içtihat oluşmamış olsa da, benzer prensipler uyarlanarak uygulanmaktadır.
8. Yapay Zekâ Sigortaları
Yeni nesil AI sorumluluk sigortaları şunları kapsar:
-
Ürün arızaları ve yazılım hataları,
-
AI kaynaklı finansal kayıplar,
-
Siber saldırılardan kaynaklanan zararlar.
Enerji şirketleri, yatırımcılar ve kreditörler için kapsamlı AI sigortası artık temel bir gereklilik haline gelmiştir.
9. Gelecek Perspektifi
-
YZ’nin Hukuki Kişiliği: Bazı hukukçular, “elektronik kişilik” kavramını tartışmaya açarak sınırlı sorumluluk modeli önermektedir.
-
Standartlaşma: AI test protokolleri ve güvenlik standartlarının küresel düzeyde uyumlaştırılması beklenmektedir.
-
Uluslararası Anlaşmalar: Sınır aşan enerji projelerinde ortak AI sorumluluk rejimlerinin gelişmesi olasıdır.
-
Siber Tehditler: Veri manipülasyonu ve enerji altyapısına yönelik AI tabanlı saldırılar, geleceğin en önemli hukuki risklerinden biri olacaktır.
10. Enerji Şirketleri İçin En İyi Uygulamalar
-
YZ Risk Analizi: Algoritma ve sistemlerin güvenlik testlerini düzenli yapmak.
-
Şeffaf ve İzlenebilir AI: Karar mekanizmasının izlenebilir olduğu “açıklanabilir yapay zekâ” modellerini tercih etmek.
-
İnsan Denetimi: Kritik kararlarda operatör müdahalesini mümkün kılmak.
-
Sözleşme Güvenceleri: Garanti, sorumluluk sınırı ve denetim haklarını net belirlemek.
-
Siber Güvenlik Önlemleri: AI sistemlerini dış saldırılara karşı güçlü şifreleme ve izleme sistemleriyle korumak.
Sonuç
Yapay zekâ ve otonom sistemlerin enerji projelerinde kullanımı, operasyonel verimliliği artırırken karmaşık sorumluluk sorunlarını da beraberinde getiriyor. Mevcut hukuk düzeninde sorumluluk genellikle üretici, geliştirici ve kullanıcılar arasında paylaştırılıyor. Sözleşmesel düzenlemeler, ürün sorumluluğu hükümleri, AB AI Act uyumu ve sigorta çözümleri, bu risklerin yönetilmesinde temel araçlar olarak öne çıkıyor. Enerji altyapılarının giderek daha akıllı ve otonom hale geldiği bir dönemde, proaktif hukuki stratejiler ve risk yönetimi şirketler için kaçınılmaz bir ihtiyaçtır.
Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut
About Post Author
