Elektronik Çek ve Dijital Senet Uygulamaları

---

1. Bölüm: Giriş – Elektronik Çek ve Dijital Senet Uygulamalarının Ortaya Çıkışı

1.1. Ticari Hayatta Dijitalleşmenin Etkisi

21. yüzyılda ticaretin temel dinamikleri köklü bir dönüşümden geçmektedir. Klasik defter kayıtları, fiziki sözleşmeler ve kağıt temelli kıymetli evraklar, yerini giderek elektronik imza, dijital kayıt sistemleri ve blokzincir tabanlı uygulamalara bırakmaktadır. Bu dönüşüm yalnızca teknolojik değil, aynı zamanda hukuki bir devrimdir. Çünkü kıymetli evrak hukukunun temel prensipleri, dijital dünyada yeniden yorumlanmak zorundadır.

1.2. Neden Elektronik Çek ve Dijital Senet?

Kağıt üzerinde düzenlenen çek ve bonolar, uzun yıllar ticari hayatın vazgeçilmez araçları oldu. Ancak bu belgeler:

• Sahteciliğe açık,

• Fiziki kayıp ve zayi riski taşıyan,

• İşlem maliyeti yüksek araçlardır.

Elektronik çek ve dijital senetler, bu sorunlara çözüm üretmek üzere geliştirilmiştir.

• Elektronik çek (e-çek): Kağıt çekin dijital karşılığı olup, elektronik imza ile düzenlenir.

• Dijital senet: Bono, poliçe ve diğer kıymetli evrakların elektronik versiyonudur.

Bu belgeler, hem hız hem güvenlik hem de şeffaflık açısından klasik araçlara üstünlük sağlar.

1.3. Türk Hukuku’nda Güncel Durum

Türkiye’de elektronik çek ve dijital senetler, doğrudan TTK’da düzenlenmiş değildir. Ancak:

• 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu güvenli e-imzayı yazılı şekle eşdeğer saymıştır.

• Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) kaydi sisteme geçişi sermaye piyasası araçları için zorunlu kılmıştır.

• MASAK düzenlemeleri, elektronik transferlerin AML/CFT denetimi altına alınmasını sağlamaktadır.

Dolayısıyla Türk hukukunda doğrudan bir “e-çek” düzenlemesi yoktur, ancak dolaylı normlarla bu uygulamaların önü açılmıştır.

1.4. Uluslararası Perspektif

• ABD’de elektronik çekler bankacılık sisteminde kullanılmakta, UCC düzenlemeleri buna imkân tanımaktadır.

• AB’de eIDAS Tüzüğü elektronik belgelerin ve imzaların geçerliliğini garanti altına almıştır.

• Asya ülkeleri (özellikle Singapur ve Güney Kore), blokzincir tabanlı dijital senet uygulamalarında öncüdür.

Türkiye açısından bu gelişmeler, elektronik kıymetli evrak konusunda geri kalınmaması gerektiğini göstermektedir.

1.5. Çalışmanın Amacı

Bu makalenin amacı, elektronik çek ve dijital senetlerin:

• Hukuki temelini,

• Uluslararası düzenlemelerdeki karşılıklarını,

• Türk hukukundaki mevcut durumu ve eksiklikleri,

• Uygulamadaki sorunları ve çözüm önerilerini,
  ayrıntılı biçimde incelemektir.

📌 Böylece elektronik çek ve dijital senetlerin hem mevcut hukuki düzenlemeler hem de geleceğe yönelik reform ihtiyacı açısından kapsamlı bir değerlendirmesi yapılacaktır.

2. Bölüm: Kıymetli Evrakın Dijitalleşme Süreci

Elektronik çek ve dijital senet uygulamalarını anlamak için önce kıymetli evrakın tarihsel gelişimini ve bu evrakların dijitalleşme sürecini incelemek gerekir. Çünkü kıymetli evrak, yüzyıllardır ticaretin güven temelini oluşturan en önemli araçlardan biridir. Dijitalleşme süreci ise bu geleneksel yapıyı tamamen dönüştürmektedir.

---

2.1. Geleneksel Kıymetli Evrakın Tarihsel Gelişimi

• Orta Çağ İtalya’sında poliçe: Tüccarların farklı şehirlerde güvenli ödeme yapabilmesi için ortaya çıktı.

• 19. yüzyılda bono ve çek: Sanayi devrimiyle birlikte hızlı ödemeler ve kredi işlemleri için yaygınlaştı.

• Türkiye’de: 1850’lerden itibaren Osmanlı Ticaret Kanunnamesi, ardından 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu ile kıymetli evrak sistematik olarak düzenlendi.

📌 Bu gelişim bize şunu gösteriyor: Kıymetli evrak, her dönemde ekonomik ihtiyaçlara göre şekillenmiş, güven ve hız ihtiyacına cevap vermiştir.

---

2.2. Dijitalleşme Öncesinde Sorunlar

Klasik kıymetli evrakın birtakım yapısal sorunları vardır:

• Fiziki zayi riski: Yangın, sel, kayıp veya hırsızlık.

• Sahtecilik riski: İmza taklidi, rakamların değiştirilmesi.

• İşlem maliyetleri: Noter, posta, banka masrafları.

• Yavaşlık: Çek ve bonoların tahsili günler sürebilir.

Bu sorunlar, ticaretin dijitalleşmesiyle birlikte daha görünür hale gelmiş, dijital çözümlere yönelişi hızlandırmıştır.

---

2.3. Dijitalleşmenin İlk Adımları

• Elektronik fon transferi (EFT) ve SWIFT: Bankacılıkta kağıt talimatların yerini dijital mesajlar aldı.

• Kaydi sistem: Hisse senetleri ve tahvillerin fiziki basımı yerine elektronik kayıtlara geçildi (Türkiye’de Merkezi Kayıt Kuruluşu sistemi).

• Elektronik imza (e-imza): 5070 sayılı Kanun ile yazılı şekil şartını karşılayan dijital imza sistemi getirildi.

📌 Bu gelişmeler, elektronik çek ve dijital senetlerin öncülü niteliğindedir.

---

2.4. Elektronik Çek ve Dijital Senetlere Geçiş

Dijitalleşme süreciyle birlikte, kıymetli evrakın temel fonksiyonlarının elektronik ortamda da karşılanabileceği anlaşıldı:

• İspat fonksiyonu: Güvenli e-imza ile korunabilir.

• Tedavül fonksiyonu: Dijital transferler ile sağlanabilir.

• Güven fonksiyonu: Blokzincir ve dağıtık defter teknolojisi ile desteklenebilir.

Böylece e-çek, e-bono ve e-poliçe gibi yeni araçlar ortaya çıktı.

---

2.5. Uluslararası Dijitalleşme Örnekleri

• ABD: Uniform Commercial Code (UCC) kapsamında elektronik belgeler tanınır; e-çekler bankacılıkta yaygınlaşmıştır.

• AB: eIDAS Tüzüğü elektronik belgelerin geçerliliğini güvence altına alır.

• Asya: Güney Kore, Singapur ve Japonya’da blokzincir tabanlı ticari senet uygulamaları test edilmektedir.

Türkiye’nin de bu küresel gelişmelere uyum sağlaması, ticaretin rekabet gücü için zorunludur.

---

2.6. Türk Hukuku’nda Mevcut Durum

Türkiye’de elektronik çek ve dijital senetlere doğrudan ilişkin bir kanuni düzenleme henüz yoktur. Ancak:

• 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu yazılı şekil şartını dijital ortamda karşılamıştır.

• MKK kaydi sistem ile sermaye piyasası araçları dijitalleşmiştir.

• MASAK yükümlülükleri sayesinde dijital transferler denetim altındadır.

Bu parçalı düzenlemeler, elektronik kıymetli evrakın hukuki temelini dolaylı olarak oluşturmuştur.

3. Bölüm: Elektronik Çek (E-Çek) – Tanım, Hukuki Dayanak, Avantajlar ve Dezavantajlar

---

3.1. Elektronik Çek (E-Çek) Nedir?

Elektronik çek, klasik anlamda Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen çekin dijital ortamda oluşturulmuş versiyonudur.

• Fiziki kağıt yerine elektronik ortamda düzenlenir.

• Güvenli elektronik imza ile imzalanır.

• Banka sistemleri ve dijital platformlar üzerinden tedavül eder.

📌 E-çek, kağıt çekin tüm hukuki sonuçlarını doğuracak şekilde tasarlanır. Ancak bunun için kanun koyucunun açık tanımı ve teknik standartların belirlenmesi gerekir.

---

3.2. Hukuki Dayanak

Türkiye’de elektronik çek doğrudan TTK’da düzenlenmemiştir. Ancak dolaylı olarak uygulanmasını mümkün kılan bazı yasal dayanaklar vardır:

1. TTK m. 780 vd. (Çek Hükümleri): Şekil şartlarını ve zorunlu unsurları sayar. Bu unsurların elektronik ortamda karşılanması gerekir.

2. 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu: Güvenli elektronik imza ile imzalanan belgelerin yazılı şekil şartını sağladığını hükme bağlar.

3. 6100 sayılı HMK m. 199: Elektronik belgelerin delil niteliğini tanır.

4. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK): Bankacılık sistemi üzerinden elektronik çek düzenlenmesine ilişkin pilot uygulamalara izin vermiştir.

5. MASAK Tebliğleri: E-çek işlemleri, kara para aklamanın önlenmesi ve şüpheli işlem bildirimleri kapsamında izlenir.

---

3.3. E-Çek’in Avantajları

• Hız: İşlemler anında gerçekleşir, tahsil süresi kısalır.

• Güvenlik: E-imza ve şifreleme teknolojileri sahteciliği zorlaştırır.

• Takip Kolaylığı: Banka ve devlet kurumları işlemleri kolayca izleyebilir.

• Maliyet Avantajı: Kağıt, baskı, posta ve noter masraflarını ortadan kaldırır.

• Çevre Dostu: Kâğıt kullanımını azaltarak sürdürülebilirlik sağlar.

• MASAK Denetimi: Dijital izler sayesinde kara para aklama ve terör finansmanı daha kolay tespit edilebilir.

---

3.4. E-Çek’in Dezavantajları

• Hukuki Belirsizlik: TTK’da açık düzenleme olmadığından uygulama tereddütleri vardır.

• Teknolojik Altyapı Gerekliliği: Küçük işletmeler için maliyetli olabilir.

• Siber Güvenlik Riskleri: Kimlik hırsızlığı, şifre çalınması veya siber saldırılarla kötüye kullanılabilir.

• Alışkanlıkların Değişmesi: Kağıt çek kullanımına alışmış olan piyasa aktörlerinin adaptasyonu zaman alabilir.

• İcra ve İflas Hukuku Sorunları: E-çeklerin kambiyo senetlerine özgü haciz ve takip yollarında nasıl kullanılacağı net değildir.

---

3.5. Uygulama Örnekleri

• BKM (Bankalararası Kart Merkezi): Türkiye’de e-çek için altyapı denemeleri yapmıştır.

• ABD: E-çek, bankacılık işlemlerinde yaygın kullanılır ve hukuken geçerli kabul edilir.

• AB: eIDAS Tüzüğü ile elektronik imza geçerliliği sağlanmış, e-çek projeleri geliştirilmiştir.

4. Bölüm: Dijital Senet Uygulamaları

Elektronik çek ile birlikte dijital senetler de ticari hayatın hız, güvenlik ve maliyet odaklı ihtiyaçlarına cevap veren modern araçlardır. Bono, poliçe ve hisse senedi gibi klasik kıymetli evrakların elektronik ortama taşınması, hukuk düzeni açısından yeni tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu bölümde, dijital senetlerin hukuki niteliği, uygulama örnekleri ve avantaj-dezavantajları ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

---

4.1. Elektronik Bono (E-Bono)

Tanım:
Bono, düzenleyenin belirli bir bedeli ödeme taahhüdünde bulunduğu kıymetli evraktır. Elektronik ortamda düzenlendiğinde “e-bono” adını alır.

Hukuki Dayanak:

• TTK m. 776 vd. bono için şekil şartlarını belirler.

• 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu sayesinde, güvenli elektronik imza ile imzalanan e-bono da yazılı şekil şartını karşılar.

Avantajlar:

• Kağıt kaybı ve sahtecilik riski ortadan kalkar.

• Tahsil ve ödeme süreci hızlanır.

• Bankacılık sistemine entegre edilebilir.

Sorunlar:

• TTK’da doğrudan e-bono düzenlemesi yoktur.

• İcra takibinde elektronik bononun ibrazı tartışmalıdır.

• Küçük ölçekli işletmeler için altyapı maliyeti yüksektir.

---

4.2. Elektronik Poliçe (E-Poliçe)

Tanım:
Poliçe, keşidecinin muhataba belirli bir bedeli ödemesi yönündeki emrini içerir. Elektronik ortamda düzenlendiğinde “e-poliçe” olur.

Hukuki Dayanak:

• TTK m. 671 vd. poliçeye ilişkin zorunlu unsurlar sayılmıştır.

• Elektronik imza ile düzenlenen poliçe, yazılı şekli karşılar.

Avantajlar:

• Uluslararası ticarette hız sağlar.

• Blokzincir tabanlı uygulamalarda güvenlik maksimum seviyeye çıkar.

• Dijital ciro imkânı vardır.

Sorunlar:

• Elektronik cironun nasıl yapılacağı konusunda açık düzenleme eksiktir.

• Bankalar arası entegrasyon gerektirir.

---

4.3. Elektronik Hisse Senetleri

Kaydi Sistem:

• Türkiye’de Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) bünyesinde kaydi sistem uygulanmaktadır.

• Fiziki hisse senetleri yerine elektronik kayıtlara geçilmiştir.

Avantajlar:

• Hisse devirleri elektronik ortamda yapılır.

• Zayi, çalıntı, sahtecilik riski ortadan kalkar.

• Kurumsal yönetim şeffaflığı artar.

Uluslararası Örnek:

• ABD’de Depository Trust & Clearing Corporation (DTCC) benzer bir merkezi kayıt sistemi yürütmektedir.

---

4.4. Genel Avantajlar ve Dezavantajlar

Avantajlar:

• İşlemler hızlanır.

• Sahtecilik riski azalır.

• Çevre dostu bir uygulamadır.

• MASAK denetimleri kolaylaşır.

Dezavantajlar:

• Hukuki belirsizlikler sürmektedir.

• Elektronik cironun ve devrin usulü net değildir.

• Siber saldırı ve veri güvenliği riski vardır.

5. Bölüm: Uluslararası Uygulamalar

Elektronik çek ve dijital senet uygulamaları yalnızca Türkiye’de değil, dünya genelinde de hızla gelişen bir alandır. Bu uygulamalar, küresel ticaretin hızlanması, finansal işlemlerin güvenliğinin artırılması ve sahteciliğin önlenmesi açısından kritik önem taşır. Farklı hukuk sistemleri bu konuda çeşitli düzenlemeler getirmiştir.

---

5.1. Amerika Birleşik Devletleri

Hukuki Çerçeve:

• Uniform Commercial Code (UCC): Ticari belgelerin elektronik ortamda da geçerli olabileceğini kabul etmiştir.

• Check Clearing for the 21st Century Act (Check 21 Act, 2004): Kağıt çeklerin dijital kopyalarının bankacılık işlemlerinde kullanılmasına imkân tanımıştır.

Uygulama:

• Bankalar arasında elektronik çek kullanımı yaygındır.

• Dijital senetlerin finansman aracı olarak kullanımı gelişmiştir.

• ABD, özellikle fintech şirketlerinin blokzincir tabanlı dijital bono ve poliçe uygulamalarına öncülük etmektedir.

---

5.2. Avrupa Birliği

Hukuki Çerçeve:

• eIDAS Tüzüğü (2014): Elektronik imzaların, mühürlerin ve belgelerin AB genelinde geçerliliğini sağlar.

• MiCA Regülasyonu (2023): Kripto varlıkların finansal düzenlemelere tabi olmasını sağlamıştır. Dolaylı olarak dijital kıymetli evrakı da kapsayabilecek düzenleme zemini yaratmıştır.

Uygulama:

• Almanya, Fransa ve Hollanda’da dijital bono pilot projeleri başlatılmıştır.

• AB’de elektronik hisse senetleri MKK benzeri merkezlerde kaydi sistemle yürütülmektedir.

---

5.3. Birleşik Krallık

Hukuki Çerçeve:

• Electronic Communications Act (2000): Elektronik belgelerin hukuken geçerli olduğunu düzenlemiştir.

• 2022’de İngiltere Maliye Bakanlığı, dijital bono ve elektronik çekler için blokzincir tabanlı test projelerine başlamıştır.

Uygulama:

• “Law Commission” raporları, elektronik belgelerin özellikle borç senetleri bakımından kıymetli evrak işlevi görebileceğini belirtmiştir.

---

5.4. Asya Ülkeleri

Singapur:

• Blokzincir tabanlı ticari senet uygulamaları yaygınlaşmaktadır.

• “Monetary Authority of Singapore” dijital bono projelerini desteklemektedir.

Güney Kore:

• Bankalar arası elektronik bono ve poliçe uygulamaları test edilmektedir.

• Dijital senetler finansman aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Japonya:

• Elektronik senet sistemleri uzun süredir kullanılmakta, şirketler arasında dijital çek ile ödemeler yapılmaktadır.

---

5.5. Uluslararası Örgütlerin Yaklaşımı

• UNCITRAL (BM Milletlerarası Ticaret Hukuku Komisyonu): Elektronik ticaretin önünü açan Model Kanunlar yayımlamıştır.

• FATF (Mali Eylem Görev Gücü): Dijital finansal araçların kara para aklama riskine karşı denetlenmesi gerektiğini vurgulamaktadır.

6. Sonuç

Elektronik çek ve dijital senet uygulamaları, ticaretin ve finansal sistemlerin dijitalleşmesinin kaçınılmaz bir sonucudur. Geleneksel kıymetli evrakın tarihsel fonksiyonlarını (ispat, tedavül, güven, kredi) büyük ölçüde karşılamakta, hatta bazı açılardan daha ileri düzeyde güvenlik ve hız sunmaktadır.

9.1. Türk Hukuku Açısından Genel Değerlendirme

• Türkiye’de 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu, elektronik belgelerin geçerliliği bakımından önemli bir zemin oluşturmuştur.

• Merkezi Kayıt Kuruluşu sayesinde sermaye piyasası araçları zaten kaydi sisteme geçmiştir.

• Ancak çek, bono ve poliçe gibi klasik kambiyo senetlerinin elektronik versiyonları konusunda açık düzenleme bulunmamaktadır.

Bu nedenle e-çek ve e-senetler hukuken uygulanabilir olmakla birlikte, uygulamada belirsizlikler ve icra-iflas süreçlerinde tereddütler vardır.

9.2. Uluslararası Eğilim

• ABD, AB ve Asya ülkeleri elektronik çek ve dijital senetleri düzenlemiş veya pilot projeler başlatmıştır.

• Blokzincir ve dağıtık defter teknolojisi, bu araçların güvenliğini artırmaktadır.

• Uluslararası hukukta dijital kıymetli evrak giderek ayrı bir kategori olarak kabul edilmektedir.

9.3. Uygulamadaki Sorunlar

• Hukuki altyapı eksikliği,

• Elektronik ciro ve devrin belirsizliği,

• Küçük işletmelerin yüksek adaptasyon maliyetleri,

• Siber güvenlik riskleri.

9.4. Çözüm Önerileri

1. TTK’ya “Dijital Kıymetli Evrak” başlıklı yeni bir bölüm eklenmeli.

2. BDDK ve SPK, standartları belirlemeli ve pilot projeleri desteklemeli.

3. MASAK düzenlemeleri, elektronik transferlerin izlenebilirliğini artıracak şekilde geliştirilmelidir.

4. Yargıtay ve Danıştay, elektronik senetlere ilişkin emsal kararlar üretmelidir.

5. Blokzincir entegrasyonu, elektronik kıymetli evrak için hukuki güvenliği en üst düzeye çıkarabilir.

9.5. Genel Sonuç

Elektronik çek ve dijital senetler, klasik kıymetli evrakın yerini almaya adaydır. Ancak bu süreç, yalnızca teknolojik değil, aynı zamanda hukuki bir dönüşüm gerektirir. Türk hukuk sisteminin uluslararası düzenlemelerle uyumlu, açık ve net kurallar koyması, ticaretin dijitalleşmesi açısından kritik önem taşımaktadır.

📌 Sonuç itibarıyla, elektronik çek ve dijital senetler, ticaretin geleceğini belirleyecek; hız, güvenlik ve şeffaflık esaslı yeni bir kıymetli evrak düzenini ortaya çıkaracaktır.