Donatanın Sorumluluğu ve Sorumluluk Sigortaları: TTK Çerçevesinde P&I Kalkanı ve Etkin Risk Yönetimi
Donatanın Sorumluluğu ve Sorumluluk Sigortaları: TTK Çerçevesinde P&I Kalkanı ve Etkin Risk Yönetimi
Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) perspektifinden donatanın sorumluluğunu ve sorumluluk sigortalarını (özellikle P&I) sistematik olarak inceler. Yük zıya/hasarı, kişisel yaralanma/ölüm, kirlilik, enkaz kaldırma, çarpışma, misdelivery, para cezaları gibi tipik talepler; sorumluluğu sınırlama, limitation fund, Himalaya, tahkim/yetki, ihbar–zamanaşımı ve operasyonel delil disiplini başlıklarıyla birlikte ele alınır.
1) Donatan kimdir, neden “tacir gibi” sorumludur?
Donatan, gemiyi deniz ticaretinde kendi adına işleten gerçek veya tüzel kişidir. TTK sisteminde deniz taşımaları mutlak ticari iş niteliği taşır; donatan çoğu durumda tacir sayılır ve basiretli tacir gibi davranma yükümlülüğü altındadır. Bu, teknik ve hukuki özen standardını yükseltir: denize/yüke elverişlilik, uygun istif/ventilasyon, rotaya uyum, doğru konşimento düzeni, emniyet/uyum (ISM–ISPS–MARPOL) ve belge disiplini artık yalnız “iyi uygulama” değil, çoğu dosyada sorumluluk sınırını belirleyen faktörlerdir.
2) Sorumluluğun kaynakları: Sözleşmeden ve haksız fiilden doğan hatlar
Donatanın karşılaşabileceği talepler iki ana kanaldan gelir:
-
Sözleşmesel sorumluluk: Navlun/charter sözleşmeleri, konşimento, terminal/ajans anlaşmaları. Örn. yükün zıya/hasarı/gecikmesi, misdelivery, hatalı “temiz” B/L, laytime/demurrage ihtilafları.
-
Haksız fiil ve kamu hukuku sorumluluğu: Çarpışma/allision, kirlenme, enkaz kaldırma, kıyı/altyapı zararları, personel yaralanmaları/ölüm, idari para cezaları ve çevre yaptırımları.
Not: Sözleşmesel “law & jurisdiction/tahkim” ve Himalaya klozları, haksız fiil taleplerinin bir bölümünü de etkiler; bu yüzden metin senkronu kritiktir.
3) Tipik talep başlıkları (dosyalarda en çok görülenler)
-
Yük zıya/hasarı ve gecikme: Yanlış istif, yetersiz ventilasyon/ısıl kontrol, güverte yükü tartışmaları, konteynerde yoğuşma (sweat); rezervli/temiz B/L ayrımı ispatı değiştirir.
-
Kişisel yaralanma/ölüm: Personel, stivador, ziyaretçi veya yolcu kaynaklı talepler; iş sağlığı ve güvenliği ile medikal tahliye süreçleri önemlidir.
-
Kirlilik/çevre: Yakıt sızıntısı, yük kaynaklı kirlenme, atık ihlalleri; temizleme maliyeti, idari para cezaları ve üçüncü kişi zararları gündeme gelir.
-
Enkaz kaldırma (wreck removal): Batık/yarı batık geminin kaldırılması; liman/otorite emirleri.
-
Çarpışma–kıyı tesisi hasarı: Rıhtım/vinç/şamandra zararları; üçüncü kişiye verilecek maddi tazminatlar.
-
Misdelivery (orijinal B/L’siz teslim): En pahalı hatalardan biridir; çoğu P&I poliçesinde özel şartlara tabidir, LOI olmaksızın teslim büyük risk doğurur.
-
Para cezaları/fines: Göçmenlik, gümrük, evrak, balast suyu/atık rejimi ihlalleri; her zaman teminat kapsamına girmez.
4) Sorumluluğun sınırlandırılması ve savunmalar
-
Kurtuluş kanıtı ve istisnalar: Donatan/taşıyan denize ve yüke elverişlilik için makul özen gösterdiğini, hasarın kaçınılmaz deniz tehlikeleri, otonom riskler veya yükün doğasından kaynaklandığını ispatlayabilirse sorumluluk daralır.
-
Sorumluluğu sınırlama rejimleri: Deniz hukukunda, belirli şartlarla tonaj esaslı sınırlama ve sınırlama fonu kurulması mümkündür (uygulanacak rejim ve miktar dosyaya/olaya göre değişir).
-
Sözleşmesel sınırlamalar: Himalaya, jurisdiction, law & arbitration, time-bar (çoğu yük talebinde kısa süreler), deviation/serbestlik hükümleri.
-
Delil disiplini: NOR/laytime kayıtları, AIS/GPS izleri, survey/tally raporları, eB/L logları—düzgün arşiv, hem savunma hem P&I ile koordinasyon için altın değerindedir.
5) Sorumluluk sigortaları: Hangi boşluğu kim kapatır?
5.1. P&I (Protection & Indemnity) — Donatanın ana kalkanı
P&I kulüp/poliçeleri, donatanın üçüncü kişilere karşı sorumluluklarını geniş ölçekte kapsar:
-
Yük zıya/hasarı, gecikmeden doğan üçüncü kişi talepleri (poliçe şartlarına bağlı).
-
Kişisel yaralanma/ölüm, medikal masraflar, repatriation.
-
Kirlilik, temizleme maliyeti, bazı para cezaları (sınırlı ve istisnai).
-
Enkaz kaldırma, bazı warranty ihlallerinden doğan sonuçlar.
-
Misdelivery/yanlış teslim (çok dikkat: çoğu kulüp orijinal B/L ibrazı olmadan teslimi sıkı koşullara bağlar; LOI şablonları dahi mutlak kalkan değildir).
-
Çarpışma sorumluluğunun H&M’de kapsanmayan kısmı (poliçeye göre).
Uyarı: P&I “her şeyi kapsayan” bir poliçe değildir. War risks, demurrage/detention, kasti ihlaller ve belirli para cezaları kapsam dışında kalabilir.
5.2. H&M (Hull & Machinery) — Fizikî hasar omurgası
Gövde–makine fizikî hasarlarını kapsar (çarpışma, karaya oturma, makine arızası, bunker kaynaklı hasar). Collision liabilitynin poliçeye göre belirli kısmını (klasik uygulamada H&M bir bölümünü, P&I kalan kısmı) karşılayabilir.
5.3. War/Strike risks — Riskli coğrafyalar
Harp, terör, grev/karışıklık riskleri için ek teminat gerekir. Trading limits/war cancellation klozlarıyla birlikte tasarlanmalıdır.
5.4. FD&D (Freight, Demurrage & Defence) — Hukuki masraf kalkanı
Sorumluluk teminatı değil; dava/arbitraj masrafı ve hukuki danışmanlık giderlerine destek verir (kulüp kuralları çerçevesinde).
6) P&I ile sözleşme dili neden senkron olmalı?
P&I teminatının çalışması, çarter/navlun/konşimento metinleriyle uyuma bağlıdır:
-
Waiver of subrogation: Sigortacıların rücu alanını daraltır; prim/limit etkisi hesaplanmalıdır.
-
Additional insured / co-assured: Karşı tarafı poliçeye ek sigortalı yazar; sigortalılar arası rücuyu sınırlar.
-
Loss payee: Tazminatın kime ödeneceğini belirler (ör. finansör banka).
-
Claims cooperation: Ortak survey, belge paylaşımı, P&I ihbar takvimi—metne yazılmalı.
-
Paramount/Himalaya: Konşimentoda paramount ile çarterin ana hükümleri içeri çekilir; Himalaya yardımcıları sınırlamadan yararlandırır.
7) Misdelivery, eB/L ve LOI: “Pratikte en pahalı üçlü”
-
Orijinal B/L’siz teslim (misdelivery), donatan açısından yüksek tazmin riski doğurur.
-
LOI (Letter of Indemnity), ancak güçlü içerik + banka aval ile nispi güvence sağlar; P&I onayı alınmadan hareket edilmemelidir.
-
eB/L platformları teslim zincirini dijitalleştirir; KYC/2FA ve release logları tartışmalı dosyalarda hayat kurtarır.
8) Kirlilik, enkaz kaldırma ve otoriteyle ilişkiler
Çevre rejimi ihlallerinde, temizleme maliyeti, idari para cezaları, sivil tazminatlar ve enkaz kaldırma yükümlülüğü doğabilir. P&I çoğu kalemi karşılar; ancak kasti ihlal, tekrarlı uygunsuzluk ve belirli para cezası türleri kapsam dışı kalabilir. Liman/otorite ile erken iletişim, derhal ihbar ve uzlaşma stratejisi çoğu zaman masrafı dramatik biçimde düşürür.
9) Operasyonel iyi uygulamalar (dava başlamadan davasızlık yaratmak)
-
Denize/yüke elverişlilik dosyası: Class sertifikaları, ISM/ISPS kayıtları, bakım planı, hatch cover raporları, yağ/ yakıt analizleri.
-
Belge disiplini: NOR, laytime, tally, survey, foto/video, AIS/GPS, terminal/gümrük EDI yazışmaları; tek havuzda, zaman damgalı arşiv.
-
Konşimento doğruluğu: Gerekirse rezervli düzenleyin; gereksiz “temiz B/L” P&I kapsamını tehlikeye atar.
-
Tehlikeli yük protokolü: IMDG beyanı, ambalaj/etiket kontrolü, acil durum planı.
-
Claims playbook: “Olay olursa kime, kaç dakika içinde, hangi şablonla yazıyoruz?” sorularının yanıtı yazılı olsun.
-
Tahkim/yetki uyumu: Charter–B/L–terminal–sigorta aynı foruma bağlansın (ISTAC/LMAA/ICC).
10) Sık yapılan hatalar ve hızlı çözümler
-
P&I her şeyi karşılar zannı.
Çözüm: Kapsam dışı alanları (demurrage/detention, bazı fines, kasti ihlal) sözleşmesel/teminat mektuplarıyla yönetin. -
Gerçeğe aykırı temiz B/L.
Çözüm: Rezerv koyun; aksi hâlde üçüncü kişiye karşı ağır sorumluluk + P&I coverage krizi. -
War/unsafe port’ta “operasyon çözer” yaklaşımı.
Çözüm: Trading limits ve war cancellation klozlarını poliçeyle eşleştirin; ek prim–iptal prosedürünü yazın. -
LOI’nin poliçe yerine geçtiğini sanmak.
Çözüm: LOI yalnızca taahhüttür; P&I onayı ve güçlü garantiler olmadan belgesiz teslim yapmayın. -
İhbar–zamanaşımı kaçırma.
Çözüm: İç SLA (örn. 24 saat ihbar/7 gün survey/1 yıl time-bar) kurun; yazılım/hatırlatıcı kullanın. -
Himalaya/paramount eksikliği.
Çözüm: Yardımcıların korunması ve metin uyumu için standart klozları dahil edin. -
Bunker kalitesini sözleşmeye yazmamak.
Çözüm: ISO/Marpol standartlarını, test ve ret usulünü çarterde açık yazın.
11) Donatan için 12 maddelik kontrol listesi
-
P&I–H&M poliçelerinin güncelliği ve limitleri uygun mu?
-
War/strike eklentileri ve trading limits uyumu sağlandı mı?
-
Charter–B/L–terminal–sigorta metinleri aynı forum/tahkimde mi (ISTAC/LMAA/ICC)?
-
Himalaya–paramount ve jurisdiction kayıtları var mı?
-
Claims cooperation ve joint survey hükümleri yazıldı mı?
-
Misdelivery için LOI şablonu + P&I onay prosedürü hazır mı?
-
Tehlikeli yük ve deck cargo protokolleri işletiliyor mu?
-
NOR–laytime hesapları şeffaf ve imzalı mı?
-
Kirlilik/enkaz acil eylem planı ve temas listesi güncel mi?
-
Defter/kayıt arşivi tek havuzda, zaman damgalı mı?
-
Limitation fund opsiyonu ve stratejisi önceden çalışıldı mı?
-
Eğitim: Kaptan–acente–operasyon ekibi “notice–evidence–LOI” eğitiminden geçti mi?
12) SSS (kısa)
Demurrage P&I’dan karşılanır mı?
Genellikle hayır; ticari nitelikte olup sözleşme/teminat mektubuyla yönetilir.
Orijinal B/L olmadan teslimde LOI yeter mi?
LOI güçlü bir taahhüttür ama poliçe yerine geçmez; P&I onayı ve banka aval/limit şartları aranmalıdır.
Kirlilik cezaları her zaman P&I kapsamında mıdır?
Değildir. Kasti ihlal veya bazı idari cezalar kapsam dışı kalabilir; erken ihbar ve uzlaşma stratejisi önemlidir.
Çarpışmada H&M mi P&I mı devreye girer?
Fizikî hasar yönüyle H&M; üçüncü kişi sorumluluğunun poliçeye göre kapsanmayan kısmı için P&I devreye girebilir (poliçe şartlarına bağlı).
13) Sonuç: “Doğru poliçe + doğru metin + doğru prosedür = Öngörülebilir sonuç”
Donatanın başarısı; P&I–H&M omurgasını sağlam kurmak, çarter/konşimento/terminal metinlerini sigorta diliyle senkronize etmek ve olay anında ihbar–delil–uzlaşma üçlüsünü saat bazında işletmekten geçer. Böylece hem tazminat hızı artar hem de rücu zinciri sadeleşir. Uygun planlamayla limanda tutuklama, kirlilik ve misdelivery gibi yüksek etkili riskler başlamadan yönetilebilir.
About Post Author
