Deniz Yoluyla Eşya Taşımacılığında Taşıyanın Sorumluluğu: TTK Çerçevesinde Kapsam, Sınırlar ve Uygulama Rehberi

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) ışığında deniz yoluyla eşya taşımacılığında taşıyanın sorumluluğu; zıya/hasar, gecikme, denize–yüke elverişlilik, kurtuluş kanıtı, sorumluluğun sınırlandırılması, ihbar–zamanaşımı, konşimento ve P&I yönleriyle ele alınıyor. Uyuşmazlık yönetimi için pratik kontrol listesi ve sözleşme/kayıt önerileri sunuluyor.

---

1) Giriş: Neden özel bir rejim?

Deniz taşımacılığı, sıradan bir nakliye sözleşmesinden fazlasını gerektirir: deniz tehlikeleri, liman–terminal riskleri, yanlış teslim (misdelivery), kirlilik, operasyonel aksamalar. Bu nedenle TTK’nın Beşinci Kitabı deniz taşımalarını lex specialis olarak düzenler. Kurallar yalnızca borçlar hukuku ilkelerine değil; konşimento, laytime–demurrage, müşterek avarya, sınırlama gibi denizciliğe özgü kurumlara dayanır. Sonuç: Taşıyanın sorumluluğu hem geniş hem de öngörülebilir sınırlarla çevrili bir alandır.

---

2) Temel aktörler ve rol dağılımı

• Taşıyan (carrier/donatan/işleten): Gemiyi deniz ticaretinde kendi adına işleten; yükü özenle taşıyıp hasarsız ve zamanında teslimle yükümlü.

• Gönderici/taşıtan (shipper/charterer): Yükü ve bilgileri doğru vermek, navlun ve belirlenmiş yan masrafları üstlenmekla yükümlü.

• Alıcı (consignee/konşimento hamili): Konşimentoya dayanarak teslim ister; çoğu durumda taşımadan doğan hakları kullanır.

• Kaptan–acente: Taşıyanın yardımcıları; konşimento düzenleme, acil sözleşmeler, release/teslim süreçlerinde kritik konumdadır.

---

3) Taşıyanın borçları ve hukuki ölçüt

(i) Denize ve yüke elverişlilik

Sefer başında gemi denize elverişli (seyrüsefer, emniyet, personel) ve yüke elverişli (istif, ventilasyon, ısı/nem, güverte yükü kuralları) olmalıdır. Bu, “basiretli tacir” standardıyla değerlendirilir.

(ii) Özenle taşıma ve teslim

Yük, sözleşme ve konşimento verilerine uygun şekilde alınır, muhafaza edilir ve zamanında teslim edilir. Gereksiz sapma (deviation) ve makul olmayan gecikme sorumluluğu artırır.

(iii) Doğru belge düzeni

Konşimento doğru ve gerektiğinde rezervli düzenlenmelidir. Gerçeğe aykırı “temiz B/L” üçüncü kişiye karşı taşıyanı ağır sorumlulukla karşılaştırabilir.

---

4) Sorumluluğun kapsamı: Zıya/hasar, gecikme ve misdelivery

A) Yükün zıyaı/hasarı

Taşıyan kural olarak yükün zıyaı ve hasarından sorumludur. İstif/ventilasyon hataları, ambalaja uygun olmayan güverte yükü, konteyner içi yoğuşma (sweat) kontrol eksiklikleri tipik dosyalardır.

B) Gecikme

Deniz taşımacılığında gecikme sorumluluğu sözleşme ve örf ile birlikte değerlendirilir. Laytime–demurrage hesapları (sefer çarterinde) ve detention (konteynerde) ayrı bir ticari rejimdir; çoğu zaman sigorta kapsamı dışındadır ve sözleşme/teminatla yönetilir.

C) Misdelivery (orijinalsiz teslim)

Orijinal konşimento ibraz edilmeden teslim, yüksek riskli bir alandır. Çoğu P&I kuralında ciddi istisna tartışması doğurur; LOI (tazmin taahhüdü) olsa dahi mutlak kalkan değildir.

---

5) İspat yükü, ihbar ve zamanaşımı

• İspat ve delil ekonomisi: Konşimento (temiz/rezervli), mate’s receipt, survey/tally raporları, foto/video, AIS/GPS, terminal–gümrük EDI kayıtları, eB/L logları ispatın omurgasıdır.

• İhbar: Teslimde ve sonrasında kısa sürelere bağlıdır; rezervsiz teslim ileride aleyhe sonuç doğurabilir.

• Zamanaşımı: Deniz talebinde çoğu kalem için kısa süreler öngörülür (somut rejime göre). Taraflar iç prosedürle “24 saat ihbar / 7 gün survey / 1 yıl time-bar” disiplinini kurmalıdır.

---

6) Kurtuluş kanıtı ve istisnalar

Taşıyan, makul özen gösterdiğini ve zarar–gecikmenin kaçınılmaz deniz tehlikesi, kamu otoritesi işlemi, yükün doğası/ambalaj kusuru gibi sebeplerden kaynaklandığını ispat ederse sorumluluktan kurtulabilir veya daraltabilir.
Dikkat: “Tehlikeli yük”te yanlış/eksik bildirim gönderenin sorumluluğunu büyütür; taşıyanın savunmasını güçlendirir. Buna karşılık, gerçeğe aykırı temiz B/L gibi taşıyana atfedilen hatalarda kurtuluş kanıtı güçlü işlemez.

---

7) Sorumluluğun sınırlandırılması (limitation) ve kıymet beyanı

Deniz hukukunda, uygulanacak rejime göre paket/birim veya tonaj esaslı sınırlandırmalar görülebilir; ayrıca sınırlama fonu kurulması imkânı gündeme gelebilir.

• Declared value (kıymet beyanı): Konşimentoda yüksek kıymet beyanı yapılırsa, taşıyanın sınırlama savunması kalkabilir; navlun ve sigorta (prim) dengesi buna göre yazılmalıdır.

• Himalaya klozu, yardımcıların sınırlamalardan yararlanmasını sağlayabilir.

---

8) Konşimento: İspat, hak devri ve yetki–hukuk seçimi

Konşimento ispat belgesi + teslim belgesi + kıymetli evrak işlevlerini birleştirir.

• Paramount klozu ile çarter hükümleri içeri çekilebilir; Himalaya ile acente/terminal gibi yardımcılar koruma görür.

• Yetki–hukuk seçimi/tahkim kayıtları; charter–konşimento–terminal sözleşmelerinin aynı forum veya uyumlu tahkime bağlanmasını gerektirir (ör. ISTAC/LMAA/ICC).

---

9) P&I ve diğer sigortalar: Sorumluluk mimarisinin finansal ayağı

• P&I: Taşıyanın üçüncü kişilere karşı sorumluluğunu (yük zıya/hasarı, misdelivery, kirlilik, kişisel yaralanma/ölüm, bazı para cezaları/enkaz kaldırma vb.) poliçe şartları dâhilinde teminatlandırır.

• H&M: Gemi gövde–makine fizikî hasarlarını karşılar (çarpışma/karaya oturma/bunker).

• Cargo: Yük ilgilisinin eşyası için; tazmin sonrası subrogation ile taşıyana/fiilî taşıyana rücu edebilir.

• Charterers’ Liability/DTH: Time charter düzeninde çarterer riskleri.

Önemli: Demurrage/detention genellikle sigorta kapsamında değildir; sözleşmesel yönetim ve teminat mektubu/standby L/C gibi araçlar planlanmalıdır.

---

10) Uygulamada en sık görülen uyuşmazlıklar (ve çözüm ipuçları)

1. Konteynerde ıslanma/küf (sweat)

   • İspat: Ventilasyon–sıcaklık logları, istif planı, konteyner sızdırmazlık testi.

   • Savunma: “Yükün doğası/ambalaj kusuru” savunması; ancak ispat yükü ciddidir.

2. Güverte yükünde hasar

   • İspat: Sözleşmedeki “on deck” kayıtları, bağlama/koruma önlemleri, hava raporları.

   • Savunma: Güverte yükü klozuna ve risk paylaşımına bakılır.

3. Yanlış teslim (misdelivery)

   • İspat: Release zinciri, acente talimatı, eB/L logları, KYC/2FA.

   • Önlem: No original – no delivery; istisnada P&I onaylı LOI + banka aval.

4. Uygunsuz liman–rıhtım hasarı

   • İspat: Pilotaj kayıtları, meteoroloji, rıhtım raporları.

   • Rücu: Time charterer talimatı varsa unsafe port tartışması.

5. Kirlilik

   • İspat: Olay yeri foto/video, örnekler, hemen ihbar–temizlik planı.

   • Önlem: MARPOL–atık rejimi–balast suyu uyumu; P&I ile erken koordinasyon.

---

11) Sözleşme ve prosedür tasarımı: Beş başlıkta sağlam mimari

1. Tek forum: Charter–konşimento–terminal–sigorta metinleri aynı hukuk ve yetki veya uyumlu tahkim.

2. Sigorta klozları: Additional insured, loss payee, waiver of subrogation, claims cooperation açık ve ölçülü yazılsın.

3. Laytime–demurrage netliği: NOR geçerliliği, istisnalar (hava, grev, liman tıkanıklığı) baştan yazılsın.

4. Tehlikeli yük protokolü: IMDG beyanı, acil eylem planı, rezervli B/L ve survey zorunlu.

5. eB/L ve release akışı: Platform kuralları + acente talimatı + kimlik/doğrulama (2FA/KYC) standart hale getirilsin.

---

12) Delil disiplini: Dava çıkmadan davayı kazanmak

• Operasyon kayıtları: NOR–laytime hesapları, AIS/GPS, rota ve hız verileri, bakım–sertifika dosyası (class, ISM/ISPS), hatch cover testleri.

• Yükleme–boşaltma delilleri: Survey/tally, foto/video, terminal EDI, container seal kayıtları.

• Belge akışı: Konşimento, mate’s receipt, eB/L logları, acente yazışmaları.

• İç SLA: 24 saat ihbar, 7 gün survey, 1 yıl time-bar takvimi; tek sayfalık “claims playbook”.

---

13) Kısa kontrol listesi (uygulama için)

1. Taşıyan–gönderici–alıcı rolleriniz ve tacir statünüz net mi?

2. Denize–yüke elverişlilik dosyası güncel mi (class, ISM/ISPS, bakım)?

3. Konşimento rezerv prosedürü işler halde mi; gereksiz clean B/L yok mu?

4. Laytime–demurrage şartları, NOR kriterleri ve istisnalar açık mı?

5. eB/L–release kuralları ve KYC/2FA prosedürü yazılı mı?

6. Tehlikeli yük (IMDG) bildirim–etiket–ambalaj zinciri denetleniyor mu?

7. P&I–H&M–Cargo mimarisi; additional insured/waiver/loss payee kurgusu tutarlı mı?

8. Ihbar–zamanaşımı takvimi departman tarafından biliniyor mu?

9. Forum/tahkim uyumu var mı (ISTAC/LMAA/ICC)?

10. LOI şablonu ve banka teminatı senaryoları hazır mı?

---

14) Sonuç: Doğru sınıflandır, doğru prosedür, öngörülebilir sonuç

Deniz yoluyla eşya taşımacılığında taşıyanın sorumluluğu, geniş risk yelpazesini kapsar; ancak TTK’nın özel hükümleri sayesinde öngörülebilir sınırlar ve kurtuluş–sınırlama mekanizmaları mevcuttur. Denize–yüke elverişlilik ve özenli taşıma ilkeleri doğru işletildiğinde; konşimento disiplini, laytime–demurrage netliği, ihbar–zamanaşımı takibi ve P&I koordinasyonu ile birleştirildiğinde, hem uyuşmazlık sayısı azalır hem de ortaya çıkan dosyalarda tazminat ve rücu yönetimi hızlanır.

Kısa formül: Doğru belge + doğru sözleşme + doğru sigorta + doğru prosedür = Taşıyan için düşük risk, yüksek öngörülebilirlik.