Deniz Ticareti Sözleşmelerinde Mücbir Sebepler Ve Pandemi Örneği Üzerinden Değerlendirme
GİRİŞ
Deniz ticareti, küresel mal akışının belkemiğini oluşturmakta olup; taşıma, navlun, konşimento ve benzeri sözleşmelerle şekillenen karmaşık hukuki ilişkileri bünyesinde barındırır. Ancak bu sözleşmelerin icrası her zaman öngörüldüğü gibi ilerlemez. Özellikle COVID-19 pandemisi gibi beklenmeyen durumlar, sözleşme taraflarını ciddi şekilde etkileyebilir.
Bu makalede, mücbir sebep kavramı, deniz ticareti sözleşmeleri özelinde analiz edilecek, Türk ve uluslararası hukuk çerçevesinde açıklanacak ve pandemi süreci bu çerçevede örnek olay olarak ele alınacaktır.
I. MÜCBİR SEBEP KAVRAMI
1. Tanımı
Mücbir sebep, bir tarafın kontrolü dışında gelişen ve sözleşmeden doğan borcunu yerine getirmesini imkânsızlaştıran olağanüstü hâldir. Hukuki tanımı öğretide genellikle şu unsurları taşır:
-
Dışsal bir etken olması,
-
Öngörülemezlik,
-
Kaçınılmazlık,
-
İfa imkânsızlığına neden olması.
2. Türk Hukukunda Düzenleme
Türk Borçlar Kanunu’nda mücbir sebep kavramı açıkça tanımlanmamış olmakla birlikte, TBK m.136 (ifa imkânsızlığı) ve TBK m.138 (aşırı ifa güçlüğü) hükümleri, mücbir sebep durumlarında uygulanmaktadır.
II. DENİZ TİCARETİ SÖZLEŞMELERİNDE MÜCBİR SEBEP
1. Deniz Ticareti Sözleşmeleri
Deniz ticareti hukukunda sıkça karşılaşılan sözleşmeler şunlardır:
-
Navlun sözleşmeleri
-
Konşimento ilişkileri
-
Geminin kiralanması (çartering)
-
Taşıma sözleşmeleri
-
Liman ve terminal hizmet sözleşmeleri
Bu sözleşmelerin icrası sırasında meydana gelen bir mücbir sebep, taşıyanın yükü zamanında teslim edememesi, limanların kapanması, mürettebatın karantina altına alınması gibi sonuçlar doğurabilir.
2. Uluslararası Konvansiyonlarda Düzenleme
-
Hague-Visby Kuralları: Madde 4/2’de taşıyanın sorumlu tutulamayacağı bazı durumlar sayılmıştır. Bunlar arasında “hükümet eylemleri”, “kamu otoritelerinin müdahalesi”, “karantina kısıtlamaları” gibi mücbir sebep halleri yer alır.
-
Rotterdam Kuralları: Mücbir sebep durumlarını açıkça ele alır ve taşıyanın makul önlemleri aldığını ispat etmesi hâlinde sorumluluktan kurtulabileceğini öngörür.
III. PANDEMİ ÖRNEĞİNİN MÜCBİR SEBEP OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ
1. Pandeminin Deniz Ticareti Üzerindeki Etkileri
COVID-19 sürecinde dünya genelinde:
-
Limanlar kapanmış,
-
Yüklemeler durdurulmuş,
-
Gemiler karantinaya alınmış,
-
Taşıma süreleri öngörülemeyen şekilde uzamış,
-
Navlun fiyatları fırlamış,
-
Gemiler seferden çekilmiştir.
Bu durumlar, ifa imkânsızlığı ve aşırı ifa güçlüğü yaratmış ve çok sayıda sözleşme ifa edilemez hâle gelmiştir.
2. Pandeminin Mücbir Sebep Sayılması
Yargı kararlarında ve doktrinde pandeminin mücbir sebep sayılıp sayılmayacağı tartışılmıştır. Aşağıdaki kriterlere göre değerlendirme yapılmaktadır:
-
Pandeminin sözleşme tarihinde öngörülebilir olup olmadığı,
-
Tarafın pandemiden doğrudan etkilenip etkilenmediği,
-
Alternatif yollarla ifa imkânının bulunup bulunmadığı.
IV. YARGI KARARLARI VE UYGULAMA ÖRNEKLERİ
1. Türk Yargı Uygulaması
Yargıtay 15. HD, 2021/652 E., 2021/1893 K. sayılı kararında, COVID-19’un bir mücbir sebep olarak kabul edilebileceği, ancak somut olayda tarafın bu durumdan doğrudan etkilenip etkilenmediğinin araştırılması gerektiği belirtilmiştir.
2. ICC ve Tahkim Kararları
Uluslararası Ticaret Odası (ICC) ve London Maritime Arbitrators Association (LMAA) kararlarında da pandemi çoğunlukla mücbir sebep olarak kabul edilmiştir. Ancak bu durumun sözleşme hükümleriyle açıkça düzenlenip düzenlenmediği özellikle dikkate alınmaktadır.
V. SÖZLEŞMESEL KORUNMA YOLLARI
1. Mücbir Sebep Klozları
Modern deniz ticareti sözleşmelerinde “force majeure” klozlarına yer verilmesi olağan bir uygulamadır. Bu klozlar:
-
Hangi durumların mücbir sebep sayılacağını,
-
Bildirim sürelerini,
-
Tarafların hak ve yükümlülüklerini
önceden belirleyerek belirsizlikleri ortadan kaldırır.
2. “Hardship” (Zor Durum) Klozları
Bu klozlar, ifanın imkânsızlaşmadığı ancak taraflardan biri için aşırı külfetli hâle geldiği durumlarda sözleşmenin revize edilmesini veya sona erdirilmesini sağlar. Deniz ticaretinde bu klozlara navlun sözleşmelerinde sıkça rastlanır.
VI. UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER
-
Sözleşme düzenlemelerinde açık mücbir sebep hükümleri yer almalıdır.
-
Mücbir sebep durumunda taraflar birbirine derhal ve yazılı bildirimde bulunmalıdır.
-
Alternatif ifa yolları araştırılmalı, tıkanıklık durumunda yeni tarihli uzlaşı sözleşmeleri yapılmalıdır.
-
Mücbir sebep sonucu doğan zararlar için sigorta teminatı kapsamında değerlendirme yapılmalıdır.
SONUÇ
Pandemi örneği, mücbir sebep kavramının deniz ticareti sözleşmelerine etkisini gözler önüne sermiştir. Bu süreçte ortaya çıkan belirsizlikler, sözleşmelerin esnek ve açık düzenlenmesinin önemini bir kez daha göstermiştir. Mücbir sebep, salt hukuki bir kavram olmaktan çıkıp, ticari stratejinin ayrılmaz bir unsuru hâline gelmiştir.
Özellikle uluslararası deniz taşımacılığı yapan şirketlerin, sözleşme yönetimi süreçlerini pandemi, savaş, siber saldırı, grev ve doğal afet gibi durumlara karşı hazırlıklı şekilde yapılandırmaları, modern deniz hukukunun en önemli gereklerinden biri hâline gelmiştir.
About Post Author
