Deniz Ticareti Hukukunda Taşıyanın ve Adamlarının Akit Dışı Sorumluluğu

Giriş

Deniz taşımacılığı, taraflar arasında kurulan taşıma sözleşmesine dayansa da, her uyuşmazlık yalnızca bu sözleşmeye bağlanmaz. Bazı durumlarda, tarafların hak ve yükümlülükleri sözleşme ilişkisinden bağımsız olarak doğar. İşte bu noktada akit dışı sorumluluk gündeme gelir.

Deniz ticareti hukukunda taşıyanın ve onun adına hareket eden gemi adamlarının, taşıma sözleşmesiyle doğrudan bağlı olmayan zararlar nedeniyle sorumlulukları da söz konusu olabilir. Bu tür sorumluluk, genellikle haksız fiil hükümleri çerçevesinde değerlendirilir.

---

1. Akit Dışı Sorumluluk Kavramı

1.1. Tanım

Akit dışı sorumluluk, taraflar arasında bir sözleşme ilişkisi bulunmasa dahi, meydana gelen zarardan dolayı ortaya çıkan sorumluluktur.

1.2. Dayanak

Türk Borçlar Kanunu (TBK) m. 49’a göre haksız fiil sorumluluğu:

“Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür.”

Deniz ticaretinde bu kural, taşıyanın ve gemi adamlarının üçüncü kişilere verdikleri zararlar için uygulanır.

---

2. Taşıyanın Akit Dışı Sorumluluğu

2.1. Sözleşme Dışı Zararlar

Taşıyan, sadece taşıma sözleşmesinden doğan borçlardan değil, aynı zamanda üçüncü kişilere verdiği zararlardan da sorumludur.
Örneğin:

• Geminin limanda sebep olduğu çevre kirliliği,
• Yükleme sırasında üçüncü kişilere verilen zarar,
• Komşu gemilerin mallarına verilen zarar.

2.2. Kusur Esası

Akit dışı sorumlulukta kusur karinesi sözleşmedeki kadar güçlü değildir. Zarar gören, taşıyanın kusurunu ispat etmelidir.

2.3. Sigorta İlişkisi

Bu zararlar genellikle P&I Kulüpleri tarafından karşılanır.

---

3. Gemi Adamlarının Akit Dışı Sorumluluğu

3.1. Tanım

Taşıyanın adamları; kaptan, zabit, gemi personeli gibi onun adına hareket eden kişilerdir.

3.2. Doğrudan Sorumluluk

Gemi adamlarının eylemleri hem taşıyanı hem de doğrudan kendilerini sorumluluk altına sokabilir.

Örneğin:

• Limanda yükleme sırasında işçilerin yaralanmasına sebep olan dikkatsizlik,
• Kasıtlı olarak yükün zarar görmesine neden olmak,
• Kaptanın hatalı manevrası sonucu üçüncü bir gemiye çarpma.

3.3. Taşıyanın Adamları Lehine Koruma

TTK ve uluslararası kurallar, taşıyanın sınırlı sorumluluk rejiminden adamlarının da yararlanabileceğini kabul etmiştir. Ancak bu koruma kast ve ağır kusur hallerinde kalkar.

---

4. Akit Dışı Sorumluluğun Özellikleri

• Sözleşme ilişkisinden bağımsızdır.
• Haksız fiil esasına dayanır.
• Kusur ispatı zarar görene aittir.
• Sorumluluk sınırları çoğu zaman taşıyana tanınan SDR limitleriyle benzer şekilde uygulanır.
• Hem taşıyan hem de adamları müteselsilen sorumlu tutulabilir.

---

5. Uluslararası Düzenlemeler

5.1. Lahey-Visby Kuralları

Taşıyanın adamlarına da sınırlı sorumluluk hakkı tanımış, ancak kasti hareketlerde bu imkanı ortadan kaldırmıştır.

5.2. Hamburg Kuralları

Yük sahibini koruma amacıyla akit dışı sorumluluk rejimini genişletmiştir.

5.3. Rotterdam Kuralları

Modern düzenleme olup multimodal taşımaları da kapsamıştır. Burada taşıyanın adamlarının sorumluluğu ayrıntılı şekilde ele alınmıştır.

---

6. Yargıtay Kararları Işığında Akit Dışı Sorumluluk

• Yargıtay, taşıyanın adamlarının da haksız fiil hükümlerine göre doğrudan sorumlu tutulabileceğine karar vermektedir.
• Özellikle limanda yükleme-boşaltma sırasında üçüncü kişilere verilen zararlarda, taşıyanın yanında gemi adamları da sorumlu kabul edilmiştir.
• Ancak taşıyanın adamlarının sorumluluğu, taşıyanın sorumluluk sınırları ile paralel şekilde sınırlanabilmektedir.

---

7. Sigorta İlişkisi

7.1. P&I Kulüpleri

Taşıyanın ve adamlarının akit dışı sorumlulukları çoğunlukla P&I kulüpleri tarafından güvence altına alınmaktadır.

7.2. Kapsam

Çevre kirliliği, üçüncü kişilerin ölümü veya yaralanması, liman hasarları, yükleme-boşaltma sırasında meydana gelen kazalar.

7.3. İstisnalar

• Kasten verilen zararlar,
• Ağır kusurlu hareketler,
• Sigorta şartlarına aykırı fiiller.

---

8. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Kusur ispatı: Zarar görenin taşıyanın veya adamlarının kusurunu ispat etmesi güç olabilir.
• Sınırlı sorumluluk rejiminin kapsamı: Akit dışı sorumlulukta bu sınırların uygulanıp uygulanmayacağı tartışmalıdır.
• Adamların şahsi sorumluluğu: Taşıyanla birlikte müteselsil sorumluluk doğurabilir.
• Sigorta uyuşmazlıkları: Sigortacının sorumluluğu, kasti fiillerde ortadan kalkmaktadır.

---

9. Değerlendirme

• Akit dışı sorumluluk, deniz ticaretinde üçüncü kişilerin korunması için önemlidir.
• Taşıyan, sözleşme dışı zararlardan da sorumlu olabilir.
• Gemi adamları, taşıyan adına hareket etseler de kendi fiillerinden dolayı doğrudan sorumlu tutulabilirler.
• Uluslararası düzenlemeler, sorumluluk sınırlarını koruyarak taşıyanı ve adamlarını ölçüsüz sorumluluktan kurtarmıştır.
• Yargıtay, özellikle üçüncü kişilerin zararlarında geniş yorum yaparak mağdurları koruyucu içtihatlar geliştirmiştir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda taşıyanın ve adamlarının akit dışı sorumluluğu, sözleşme ilişkisi dışındaki zararları kapsayan özel bir kurumdur.

• Bu sorumluluk haksız fiil esasına dayanır.
• Kusur ispatı zarar görene aittir.
• Kast ve ağır kusur hallerinde sorumluluk sınırlaması ortadan kalkar.
• Sigorta sistemi (özellikle P&I kulüpleri), bu tür zararların karşılanmasında kilit rol oynar.

Sonuç olarak, akit dışı sorumluluk, deniz ticaretinde tarafların menfaat dengesini sağlayan ve üçüncü kişilerin zararlarını güvence altına alan tamamlayıcı bir düzenlemedir.