Deniz Ticareti Hukukunda Taşıyanın Sorumluluğunu Sınırlama Hakkı ve Bu Hakkın Kaybı

Giriş

Deniz taşımacılığı, yüksek risk barındıran bir sektör olduğundan, taşıyanın her türlü zarardan sınırsız biçimde sorumlu tutulması, ticari hayatın işleyişini zora sokabilir. Bu nedenle, hem Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) hem de uluslararası sözleşmelerde taşıyana belirli sınırlar içinde sorumluluktan kurtulma veya sorumluluğu sınırlandırma hakkı tanınmıştır.

Bununla birlikte, taşıyanın bu hakkı mutlak değildir. Bazı durumlarda, özellikle kastı veya ağır kusuru bulunduğunda, taşıyan bu sınırlamadan yararlanamaz. Bu düzenleme, hem yük sahibini koruma hem de taşıyanı aşırı sorumluluk yükünden kurtarma amacını taşır.

---

1. Taşıyanın Sorumluluğunu Sınırlama Hakkı

1.1. Kavram

Sorumluluğu sınırlama hakkı, taşıyanın yükün zıyaı, hasarı veya geç tesliminden doğacak tazminat yükümlülüğünü kanun veya sözleşme ile öngörülen belli bir miktarla sınırlayabilmesidir.

1.2. Amaç

• Taşıyanı ölçüsüz tazminatlardan korumak,
• Deniz taşımacılığını teşvik etmek,
• Yük sahipleri ve taşıyan arasında denge sağlamak,
• Sigorta sisteminin işleyişini kolaylaştırmak.

---

2. Türk Ticaret Kanunu’nda Düzenleme

2.1. TTK m. 1186 ve Devamı

TTK, taşıyanın sorumluluğunu Lahey-Visby Kuralları paralelinde sınırlamıştır.

2.2. Sınırlamanın Kapsamı

Taşıyanın sorumluluğu, genellikle:

• Kilo başına belirli bir SDR (Special Drawing Right – Özel Çekme Hakkı),
• Koli veya birim başına belirli bir SDR,

ile sınırlandırılır.

Türkiye’de TTK m. 1186 uyarınca:

• Kilo başına 2 SDR,
• Koli veya parça başına 666,67 SDR sınır uygulanır.

2.3. Bildirim ile Değer Belirlenmesi

Eğer yük sahibi, taşıma senedinde malın özel değerini bildirmişse ve taşıyan bunu kabul etmişse, sınırlama uygulanmaz; malın bildirilen gerçek değeri üzerinden sorumluluk doğar.

---

3. Uluslararası Düzenlemelerde Sorumluluğun Sınırlandırılması

3.1. Lahey-Visby Kuralları

Sorumluluk sınırları ilk kez belirlenmiş, taşıyan lehine düzenlemeler yapılmıştır.

3.2. Hamburg Kuralları

Yük sahibini daha çok koruyan bir yaklaşım benimsemiş, sınırları artırmıştır.

• 835 SDR/koli,
• 2,5 SDR/kilo sınırı getirmiştir.

3.3. Rotterdam Kuralları

Modern sistem öngörmüş, multimodal taşımaları da kapsayacak şekilde sorumluluk sınırlarını yeniden düzenlemiştir.

---

4. Taşıyanın Sorumluluğunu Sınırlama Hakkının Kaybı

4.1. Genel Kural

TTK m. 1188 uyarınca, taşıyanın sorumluluğunu sınırlama hakkı, bazı durumlarda ortadan kalkar.

4.2. Kast veya Ağır Kusur

Taşıyan veya yardımcılarının zararı kasten veya pervasızca ve zarar doğacağını bilerek davranmaları halinde sınırlama hakkı ortadan kalkar.

4.3. Örnekler

• Gemiyi bilerek sefere elverişsiz halde sefere çıkarmak,
• Tehlikeli yükün bildirilmemesine rağmen tedbir almamak,
• Hasarı bilerek gizlemek,
• Kasti gecikme.

4.4. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay, taşıyanın kasten veya ağır kusurla hareket ettiğini tespit ettiği durumlarda sınırlama hakkını tanımamaktadır.

Örneğin:

• Soğutma sisteminin arızalı olduğunu bilerek narenciye taşınması,
• Geminin teknik bakım eksiklikleri nedeniyle bilerek sefere çıkılması.

---

5. Bildirim ve Değer Beyanının Etkisi

5.1. Yükün Değerinin Bildirilmesi

Yük sahibi malın özel değerini beyan etmişse, taşıyan artık sınırlama hakkından yararlanamaz; bildirilen değer üzerinden sorumlu tutulur.

5.2. Yanlış Beyan

Yük sahibi değerini yanlış bildirmişse, taşıyan sorumluluğunu sınırlama hakkını korur.

---

6. Sorumluluk Sınırlarının Uygulanmadığı Haller

• Kast veya ağır kusur,
• Değerin bildirilmiş olması,
• Taşıyanın gemiyi sefere elverişsiz halde sefere çıkarması,
• Zararın taşıyanın özen borcunu ağır ihlalinden kaynaklanması.

---

7. Sigorta İlişkisi

• Yük Sigortası: Yük sahibini korur, taşıyan sınırlı sorumlulukla yükümlü olsa dahi sigorta zararın tamamını karşılayabilir.
• P&I Kulüpleri: Taşıyanın sorumluluk sigortası olup, sınır dahilindeki zararları güvence altına alır.
• Sınırlama hakkının kaybı halinde taşıyan, sigorta koruması dışında kalabilir.

---

8. Yargıtay Kararları Işığında Değerlendirme

Yargıtay kararlarında öne çıkan hususlar:

• Taşıyanın sorumluluğunu sınırlama hakkı, ancak ağır kusur veya kast olmadığında uygulanır.
• Taşıyanın “özen borcu” geniş yorumlanır.
• Yük sahibinin değer beyanı, sınırlandırmayı ortadan kaldırır.
• Sorumluluk sınırları, tarafların sözleşme ile değiştiremeyeceği emredici hükümler niteliğindedir.

---

9. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Kast ve ağır kusurun ispatı: Yük sahibinin bu durumu kanıtlaması gerekir.
• Uluslararası taşımalar: Hangi sözleşme rejiminin (Lahey-Visby, Hamburg, Rotterdam) uygulanacağı.
• Sigorta uyuşmazlıkları: Taşıyanın sınırlama hakkını kaybetmesi halinde sigortacının sorumluluğu.
• Değer bildiriminin geçerliliği: Beyanın usulüne uygun yapılmamış olması tartışma yaratabilir.

---

10. Değerlendirme

• Taşıyanın sorumluluğunu sınırlama hakkı, ticari hayatın işleyişi için hayati bir korumadır.
• Ancak bu hak, kötüye kullanımı engellemek için kast ve ağır kusur hallerinde ortadan kalkmaktadır.
• Yargıtay, uygulamada taşıyanın kusurunu sıkı bir denetime tabi tutmakta, özellikle geminin elverişsizliği konusunda yük sahibini korumaktadır.
• Uluslararası eğilim, sınırları yük sahibini daha fazla koruyacak şekilde yükseltme yönündedir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda taşıyanın sorumluluğunu sınırlama hakkı, taşıyanı aşırı risklerden koruyan ve ticaretin devamlılığını sağlayan önemli bir kurumdur.

• Bu hak, kilo ve koli başına belirli SDR sınırlarıyla uygulanır.
• Ancak taşıyanın kastı, ağır kusuru veya gemiyi elverişsiz sefere çıkarması halinde sınırlama hakkı ortadan kalkar.
• Yargıtay içtihatları, bu noktada yük sahibini koruyucu bir yaklaşım sergilemektedir.

Sonuç olarak, bu kurum deniz taşımacılığında tarafların menfaat dengesini sağlayan en önemli düzenlemelerden biridir.

Gözdenur Turna