Deniz Ticareti Hukukunda Taşıyanın Hakları

Deniz ticareti hukuku, yalnızca taşıyanın borçlarını ve sorumluluklarını değil, aynı zamanda haklarını da düzenlemektedir. Zira taşıyanın haklarının güvence altına alınması, deniz taşımacılığının sürdürülebilirliği açısından en az yolcu ve yük ilgililerinin korunması kadar önemlidir. Türk Ticaret Kanunu (TTK), uluslararası sözleşmeler ve Yargıtay kararları, taşıyanın haklarını ayrıntılı biçimde belirlemiştir.

---

Taşıyan Kavramı ve Önemi

• Taşıyan (carrier): Yük veya yolcu taşımayı taahhüt eden kişidir.
• Deniz ticaretinde taşıyan, hem ekonomik hem de hukuki olarak merkezi bir konumdadır.
• Taşıyanın hakları, onun borçlarını yerine getirmesini kolaylaştıran ve ticari dengeyi sağlayan düzenlemelerdir.

---

Taşıyanın Haklarının Hukuki Dayanakları

Türk Ticaret Kanunu

• TTK m. 1178 ve devamı: Yük taşıyanın hakları.
• TTK m. 1248 ve devamı: Yolcu taşıyanın hakları.

Uluslararası Düzenlemeler

• Lahey-Visby Kuralları (1924/1968).
• Hamburg Kuralları (1978).
• Rotterdam Kuralları (2008).
• Athens Convention (1974/2002).

---

Taşıyanın Başlıca Hakları

1. Navlun Ücreti Talep Etme Hakkı

• Taşıyanın en temel hakkı, taşıma hizmetine karşılık olarak navlun ücretini talep etmesidir.
• Navlun, taşıma sözleşmesinin karşılığıdır.
• Yük taşıma sözleşmesinde yük ilgilisi, yolcu taşıma sözleşmesinde ise yolcu veya bilet sahibi bu ücreti ödemekle yükümlüdür.

---

2. Gecikme veya Sözleşmeye Aykırılık Halinde Tazminat Talep Etme Hakkı

• Yük ilgilisi veya yolcu, taşıma sözleşmesine aykırı davranırsa taşıyan tazminat talep edebilir.
• Örneğin:
  • Yükün zamanında teslim edilmemesi,
  • Yolcunun seyahatten vazgeçmesi,
  • Yanlış veya eksik bilgi verilmesi.

---

3. Hapis Hakkı

• TTK m. 1201 uyarınca taşıyan, ödenmeyen navlun ve diğer alacaklarını güvence altına almak için yük üzerinde hapis hakkına sahiptir.
• Bu hak, taşıyanın ticari güvenliğini korur.

---

4. Ek Masrafların Talep Edilmesi Hakkı

• Taşıma sırasında olağan dışı masraflar doğmuşsa (örneğin liman ücretleri, bekleme masrafları), taşıyan bunları yük ilgilisinden veya yolcudan talep edebilir.

---

5. Sorumluluğu Sınırlandırma Hakkı

• Taşıyan, sorumluluğunu SDR (özel çekme hakkı) esasına göre sınırlandırabilir.
• Bu hak, deniz taşımacılığının yüksek riskleri karşısında taşıyanı korumayı amaçlar.
• Ancak kast ve ağır kusur halinde bu hak ortadan kalkar.

---

6. Fiilî Taşıyan Seçme Hakkı

• Taşıyan, taşımanın bir kısmını veya tamamını başka bir taşıyana devredebilir.
• Böylece taşıma işini fiilî taşıyan aracılığıyla gerçekleştirme hakkına sahiptir.
• Ancak asıl taşıyanın sorumluluğu devam eder.

---

7. Sözleşmeyi Feshetme Hakkı

• Yolcu veya yük ilgilisi, taşıma borçlarını yerine getirmezse taşıyan sözleşmeyi feshedebilir.
• Örneğin, yük ilgilisi yükü zamanında teslim etmezse veya navlunu ödemezse fesih gündeme gelir.

---

8. Zararı Tazmin Ettirme Hakkı

• Yük ilgilisinin yanlış ambalajlama, tehlikeli madde bildirmeme veya yolcunun gemide kurallara aykırı davranışı nedeniyle taşıyan zarara uğrarsa tazminat talep edebilir.

---

Yargıtay Kararlarında Taşıyanın Hakları

Yargıtay, taşıyanın haklarını koruyan birçok karar vermiştir:

• Yük ilgilisinin navlun ödememesi halinde taşıyanın hapis hakkını kullanabileceğini teyit etmiştir.
• Taşıyanın sorumluluğunu sınırlama hakkı, kusur karinesi kapsamında incelenmiş; kast ve ağır kusur olmadıkça taşıyanın sınırlamadan yararlanabileceğine karar verilmiştir.
• Yolcunun sözleşmeye aykırı davranışı (örneğin, bilet kurallarına uymaması) nedeniyle taşıyanın fesih ve tazminat hakkı kabul edilmiştir.

---

Sigorta İlişkisi

Taşıyanın haklarını güvence altına alan en önemli mekanizma sigortadır:

• P&I Sigortaları: Yolcu, yük ve çevre zararlarını kapsar.
• Kasko Sigortası: Geminin kendi zararlarını kapsar.
• Sorumluluk Sigortası: Yolcu ve yük zararları için taşıyanı korur.

Sigorta sayesinde taşıyan, haklarını kullanırken mali güvenceye de sahip olur.

---

Uygulamadaki Örnekler

1. Navlun Tahsili: Yük ilgilisinin navlun ödememesi halinde taşıyanın yükü teslim etmeme hakkı.
2. Hapis Hakkı Kullanımı: Limanda bekletilen konteynerler üzerinde hapis hakkı uygulanması.
3. Zarar Tazmini: Yanıcı maddeyi bildirmeyen yük sahibine karşı taşıyanın tazminat talebi.
4. Sorumluluk Sınırı: Yolcu yaralanmalarında SDR limitinin uygulanması.

---

Sonuç

Taşıyanın hakları, deniz ticareti hukukunda ticari dengeyi sağlayan en önemli araçlardan biridir.

• Taşıyanın en temel hakları navlun talep etme, hapis hakkı kullanma, tazminat talep etme, sorumluluğu sınırlandırma ve sözleşmeyi feshetme haklarıdır.
• Türk Ticaret Kanunu, uluslararası sözleşmeler ve Yargıtay kararları bu hakları güvence altına almaktadır.
• Bu haklar, taşıyanın borçlarını yerine getirirken adaletli bir denge kurulmasını sağlar.

Sonuç olarak, deniz ticaretinde taşıyanın hakları, hem taşıyanın ticari güvenliğini hem de taşımacılığın sürdürülebilirliğini sağlayan vazgeçilmez unsurlardır.