Deniz Ticareti Hukukunda Sorumluluk Sınırları

Giriş

Deniz taşımacılığı, küresel ticaretin belkemiği olup, taşıyan açısından yüksek risk barındıran bir faaliyettir. Fırtına, yangın, çatma, teknik arızalar veya insan hataları, yükün zarar görmesine yol açabilir. Eğer taşıyan her durumda sınırsız bir sorumluluk altında tutulsa idi, deniz taşımacılığının ticari olarak sürdürülebilirliği büyük ölçüde tehlikeye girerdi. Bu sebeple ulusal ve uluslararası düzenlemelerde taşıyanın sorumluluğu belirli sınırlarla çerçevelenmiştir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), Lahey-Visby Kuralları, Hamburg Kuralları ve Rotterdam Kuralları gibi uluslararası sözleşmeler, taşıyanın sorumluluğunu sınırlandırma hakkını tanımış; ancak bu hakkın kötüye kullanılmaması için istisnalar da getirmiştir.

---

1. Sorumluluk Sınırlarının Kavramsal Çerçevesi

1.1. Tanım

Sorumluluk sınırı, taşıyanın yükün zıyaı, hasarı veya geç tesliminden doğan tazminat borcunun, kanunda öngörülen azami bir miktarla sınırlandırılmasıdır.

1.2. Amaç

• Taşıyanı ölçüsüz tazminatlardan korumak,
• Deniz taşımacılığını teşvik etmek,
• Yük sahipleri ve taşıyan arasında denge kurmak,
• Sigorta sisteminin sağlıklı işlemesini sağlamak.

---

2. Türk Ticaret Kanunu’nda Sorumluluk Sınırları

2.1. Genel Çerçeve

TTK m. 1186 vd. hükümler, Lahey-Visby Kuralları temel alınarak düzenlenmiştir.

2.2. Sınırların Belirlenmesi

TTK’ya göre taşıyanın sorumluluğu:

• Kilo başına 2 SDR (Special Drawing Right / Özel Çekme Hakkı),
• Koli veya birim başına 666,67 SDR,

ile sınırlandırılmıştır.

2.3. Yük Değerinin Bildirilmesi

Yük sahibi malın özel değerini taşıma senedine yazdırırsa, taşıyan bu sınırdan yararlanamaz ve bildirilen değer üzerinden sorumlu olur.

2.4. Geç Teslim

Geç teslimden doğan zararlar da bu sınırlar dahilindedir. Ancak gecikme zararı navlun bedelini aşamaz.

---

3. Uluslararası Düzenlemelerde Sorumluluk Sınırları

3.1. Lahey-Visby Kuralları

• Kilo başına 2 SDR,
• Koli başına 666,67 SDR.
  Taşıyan lehine geniş istisnalar tanımıştır.

3.2. Hamburg Kuralları

Yük sahibini daha fazla koruyan bir yaklaşım benimsemiş; sınırları yükseltmiştir:

• Kilo başına 2,5 SDR,
• Koli başına 835 SDR.

3.3. Rotterdam Kuralları

Multimodal taşımaları da kapsayarak daha modern bir düzenleme getirmiştir. Taşıyanın özen yükümlülüğünü ağırlaştırmış, sınırları yükseltmiştir.

---

4. Sorumluluk Sınırlarının Kaybı

4.1. TTK m. 1188

Taşıyan, kasten veya pervasızca ve zarar doğacağını bilerek hareket ederse sorumluluk sınırından yararlanamaz.

4.2. Örnekler

• Gemiyi bilerek sefere elverişsiz durumda sefere çıkarmak,
• Soğutma sistemi arızalı gemiyle narenciye taşımak,
• Yükün zarar göreceğini bile bile gerekli tedbirleri almamak.

4.3. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay, taşıyanın ağır kusurunu tespit ettiği durumlarda sorumluluk sınırını uygulamamaktadır.

---

5. Sorumluluk Sınırlarının Uygulanmadığı Haller

• Taşıyanın kastı veya ağır kusuru,
• Yükün değeri taşıma senedine yazılmışsa,
• Taşıyanın özen borcunu ağır ihlali.

---

6. Sigorta ile İlişkisi

6.1. Yük Sigortası

Yük sahiplerini korur, zarar sınırın üzerinde olsa bile sigorta farkı kapatabilir.

6.2. P&I Kulüpleri

Taşıyanın sorumluluk sigortası olup, sınırlı sorumluluk dahilinde güvence sağlar. Sorumluluk sınırının kaybı halinde sigortacı tazminatı reddedebilir.

---

7. Yargıtay Kararları Işığında Sorumluluk Sınırları

• Yargıtay, taşıyanın kastı veya ağır kusuru halinde sorumluluk sınırını tanımamaktadır.
• Geminin sefere elverişsizliği, taşıyanın sınırlandırma hakkını kaybetmesine yol açar.
• Yükün değerinin beyan edilmemesi halinde sınırlar uygulanır; aksi halde beyan edilen değer üzerinden sorumluluk doğar.

---

8. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Ağır kusurun ispatı: Yük sahibinin kast veya ağır kusuru ispat etmesi gerekir.
• Uluslararası taşımalar: Hangi rejimin uygulanacağı davanın sonucunu değiştirebilir.
• Sigorta ihtilafları: Sınırlama hakkının kaybı halinde taşıyan ile sigortacı arasında uyuşmazlık çıkabilmektedir.
• Değer bildiriminin geçerliliği: Bildirimin usule uygun yapılmamış olması tartışma yaratabilir.

---

9. Değerlendirme

• Sorumluluk sınırları, taşıyanı ölçüsüz yükümlülükten koruyan önemli bir kurumdur.
• Ancak bu hak kötüye kullanılmamalı, kast veya ağır kusur hallerinde taşıyan sınırsız sorumlu tutulmalıdır.
• Yargıtay uygulamaları, yük sahiplerini koruyucu bir eğilim göstermekte ve taşıyanın özen yükümlülüğünü geniş yorumlamaktadır.
• Uluslararası eğilim, yük sahiplerini daha fazla koruyacak şekilde sınırların yükseltilmesidir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda sorumluluk sınırları, taşıyanın risklerini öngörülebilir hale getirerek ticari istikrarı sağlayan bir düzenlemedir.

• TTK ve uluslararası sözleşmeler, kilo ve koli başına belirlenen SDR sınırları getirmiştir.
• Bu sınırlar, yükün değerinin bildirilmesi veya taşıyanın kastı/ağır kusuru halinde uygulanmaz.
• Sigorta mekanizması, sınırların ötesinde yük sahiplerini güvence altına alır.

Sonuç olarak, sorumluluk sınırları, taşıyan ile yük sahibi arasındaki menfaat dengesini sağlayan en önemli kurumsal düzenlemelerden biridir.