Deniz Ticareti Hukukunda Mutat Ticari Taşıma İşlerinden Olmayan Taşımalar

Giriş

Deniz ticareti hukukunun en önemli alanlarından biri taşıma sözleşmeleridir. Ticari hayatın olağan akışı içinde, gemilerle yapılan yük ve yolcu taşımaları genellikle mutat ticari taşıma işleri olarak kabul edilir. Ancak kimi zaman, ticari amaçla yapılmayan, olağan taşıma faaliyetlerinden ayrılan veya istisnai nitelikteki taşımalar gündeme gelir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), bu tür taşımalara özel hükümler getirmiştir. Çünkü bu taşımaların hem tarafların yükümlülükleri hem de taşıyanın sorumluluğu bakımından ticari taşımalardan farklı yönleri vardır.

---

1. Mutat Ticari Taşıma İşlerinin Tanımı

TTK sistematiğinde mutat ticari taşıma işleri, taşıyanın gemi işletmeciliği faaliyeti çerçevesinde sürekli olarak yaptığı ve ticari kazanç amacı güttüğü taşımalardır.

Örneğin:

• Konteyner taşımacılığı,
• Petrol tankerleriyle ham petrol taşınması,
• Düzenli seferlerle yolcu taşımacılığı,

mutat ticari taşıma işlerinin tipik örnekleridir.

Buna karşılık istisnai taşıma işleri mutat ticari faaliyet dışında kalan, süreklilik arz etmeyen veya ticari amaç gütmeyen taşımalardır.

---

2. Mutat Ticari Taşıma İşlerinden Olmayan Taşımaların Tanımı

TTK’da bu tür taşımaların özel bir tanımı bulunmamakla birlikte, doktrin ve Yargıtay kararlarından hareketle şu şekilde tanımlanabilir:

“Taşıyanın ticari işletmesinin olağan faaliyetleri dışında, süreklilik arz etmeyen, kâr amacı gütmeyen veya özel sebeplerle yapılan deniz taşımalarıdır.”

---

3. Bu Taşımalara İlişkin Hukuki Dayanak

TTK m. 1151 ve devamında, deniz yoluyla taşıma işlerine ilişkin hükümler yer alır. Kanun koyucu, mutat ticari taşıma işlerinden olmayan taşımaların hukuki rejiminin farklı olduğunu kabul etmiş; bazı durumlarda bu taşımalarda taşıyanın sorumluluğunu sınırlamıştır.

Ayrıca milletlerarası sözleşmelerde de (özellikle Lahey-Visby Kuralları) bu tür taşımalara sınırlı ölçüde yer verilmiştir.

---

4. Mutat Ticari Taşıma İşlerinden Olmayan Taşıma Türleri

Bu kapsama giren başlıca taşıma türleri şunlardır:

4.1. Ücretsiz Taşımalar

Taşıyanın herhangi bir karşılık almaksızın yaptığı taşımalar (örneğin dostane yardım için yapılan bir yük taşınması).

4.2. Tek Seferlik veya Geçici Taşımalar

Taşıyanın ticari işletmesinin olağan faaliyeti dışında, istisnai olarak yaptığı taşıma.

4.3. Kurtarma veya Yardım Amaçlı Taşımalar

Deniz kazası sonrası yükün veya yolcuların başka bir gemiyle taşınması.

4.4. Devlet veya Kamu Hizmeti Amaçlı Taşımalar

Askeri amaçlarla veya kamu yararına yapılan taşımalar.

Bu taşımalarda taşıyan genellikle ticari risk ve sorumluluk üstlenmek istemez; bu nedenle hukuki statüleri farklıdır.

---

5. Taşıyanın Sorumluluğu

Mutat ticari taşıma işlerinden olmayan taşımalar bakımından taşıyanın sorumluluğu, ticari taşımalara göre daha dar kapsamlıdır.

• Ticari taşımalarda taşıyan yükün zıyaı, hasarı ve gecikmesinden doğrudan sorumludur.
• İstisnai taşımalarda ise taşıyanın sorumluluğu çoğu zaman kasıt veya ağır kusur ile sınırlandırılır.

Örneğin ücretsiz yapılan bir taşımada, taşıyanın yalnızca ağır kusuru varsa sorumlu tutulacağı kabul edilmektedir.

---

6. Yolcu Taşımalarında Uygulama

Yolcu taşımaları da kural olarak mutat ticari taşımadır. Ancak bazen özel durumlarda yolcu taşımaları ticari nitelik taşımaz:

• Geminin kaptanının, özel bir ricayla bir kişiyi ücret almaksızın taşıması.
• Tatil amaçlı özel tekne ile yapılan taşıma.

Bu hallerde taşıyanın yolcuya karşı sorumluluğu sınırlıdır.

---

7. Sigorta İlişkisi

Ticari taşımalarda yük sigortası ve P&I sigortaları devreye girerken, mutat ticari olmayan taşımalarda sigorta kapsamı tartışmalı hale gelebilir.

• Ücretsiz taşımalar genellikle sigorta teminatı dışında kalır.
• Kurtarma veya yardım amaçlı taşımalar, özel sigorta sözleşmeleri ile teminat altına alınabilir.

Bu nedenle tarafların sigorta boyutunu önceden belirlemesi önemlidir.

---

8. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay, mutat ticari taşıma işlerinden olmayan taşımaları özel sorumluluk rejimine tabi kabul etmektedir.

• Yargıtay 11. HD kararlarında, ücretsiz taşımada taşıyanın yalnızca kast veya ağır ihmal halinde sorumlu tutulacağı belirtilmiştir.
• Ticari amaç taşımayan özel taşımaların, TTK’nın zorunlu sorumluluk hükümlerine tabi olmadığına hükmedilmiştir.
• Ancak taşıyanın kusuru ispatlanırsa, bu tür taşımada dahi tazminat sorumluluğu doğabilmektedir.

---

9. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

Bu tür taşımalar uygulamada bazı ihtilaflara yol açabilmektedir:

• Sözleşmenin niteliği: Taşımanın ticari mi yoksa istisnai mi olduğunun belirlenmesi.
• İspat güçlüğü: Ücretsiz veya dostane taşımalarda kusurun ispatı zor olabilir.
• Sigorta uyuşmazlıkları: Sigortacının teminat sorumluluğu tartışmalı hale gelebilir.
• Kamu taşımaları: Devletin veya kamu kurumlarının sorumluluğunun özel statüsü.

---

10. Sonuç

Deniz ticareti hukukunda mutat ticari taşıma işleri kuraldır; ancak uygulamada istisnai taşımalar da söz konusu olabilir. Ücretsiz taşımalar, kurtarma amaçlı taşımalar veya tek seferlik istisnai taşımalar, mutat ticari taşıma işlerinden sayılmaz.

Bu tür taşımalarda taşıyanın sorumluluğu ticari taşımalara kıyasla daha sınırlıdır. Çoğunlukla kasıt veya ağır kusur halinde sorumluluk doğar. Ayrıca sigorta, navlun ve sözleşme şartları bakımından da farklılıklar söz konusudur.

Yargıtay kararları, bu konuda taraf menfaatlerini dengeleyen bir yaklaşım benimsemiştir. Ticari olmayan taşımaları dar yorumlamış, ticari taşımaların ise mutlak sorumluluk rejimine tabi olduğunu vurgulamıştır.

Sonuç olarak, mutat ticari taşıma işlerinden olmayan taşımalar, deniz ticaretinde sınırlı ve istisnai nitelikte olup, hukuki rejimi itibariyle ticari taşımalardan ayrılmaktadır. Tarafların bu ayrımı bilerek sözleşme düzenlemeleri ve sigorta planlamalarını yapmaları, doğacak uyuşmazlıkların önlenmesi açısından büyük önem taşır.