Deniz Ticareti Hukukunda Kusursuzluğun İspatı ile Sorumluluktan Kurtulma

Giriş

Deniz ticareti, taşıyan ile yükleten arasındaki navlun sözleşmesi çerçevesinde şekillenen bir hukuki ilişkiye dayanır. Taşıyan, yükü teslim aldığı andan teslim edinceye kadar geçen sürede, eşyanın zıyaı, hasarı veya geç tesliminden sorumlu tutulur. Bu sorumluluk, Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası sözleşmeler (Lahey-Visby, Hamburg, Rotterdam) ile ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.

Bununla birlikte deniz taşımacılığı doğası gereği risklidir. Fırtına, navigasyon hataları, deniz kazaları, ambalaj yetersizliği gibi pek çok dış etken, taşıyanın iradesi dışında zarara yol açabilir. İşte bu nedenle TTK, taşıyana “kusursuzluğunu ispat ederek sorumluluktan kurtulma” imkânı tanımıştır.

---

1. Taşıyanın Sorumluluğunun Genel Çerçevesi

TTK m. 1178’e göre taşıyan, yükün:

• Teslim alındığı andan,
• Gönderilene fiilen teslim edildiği ana kadar,

geçecek süre boyunca eşyanın zıyaı, hasarı ve geç tesliminden sorumludur.

Bu sorumluluk kusur karinesi esasına dayanır. Yani eşya zarara uğrarsa, taşıyan kusurlu kabul edilir; kurtulmak için kusursuzluğunu ispatlamalıdır.

---

2. Kusursuzluk Karinesi ve İspat Yükü

2.1. Kusur Karinesi

Kanun, taşıyanın kusurlu olduğunu karine olarak kabul eder. Bu, yük sahibini korumaya yönelik bir düzenlemedir.

2.2. İspat Yükü

Zarar meydana geldiğinde:

• Yük sahibi, yalnızca zararın varlığını ve eşyanın taşıyanın sorumluluk süresinde zarar gördüğünü ispatlar.
• Taşıyan, kusursuz olduğunu veya zararın sorumluluk alanı dışında gerçekleştiğini ispat etmek zorundadır.

---

3. Kusursuzluğun İspatı ile Kurtulma Halleri

Taşıyan, aşağıdaki durumları ispatlarsa sorumluluktan kurtulabilir:

3.1. Mücbir Sebep

Fırtına, deprem, savaş, korsan saldırısı gibi önceden öngörülmeyen ve engellenemeyen olaylar.

3.2. Deniz Tehlikeleri

Navigasyon hataları, gemi kazaları, denizde olağanüstü riskler.

3.3. Yükletenin veya Gönderilenin Kusuru

• Ambalajın yetersiz olması,
• Tehlikeli yükün gizlenmesi,
• Yanlış yükleme talimatları verilmesi.

3.4. Yükün Doğal Özellikleri

• Tahılın nemlenerek bozulması,
• Meyvelerin çürümesi,
• Canlı hayvanların doğal risklerden ötürü ölmesi.

---

4. Kusursuzluğun İspatında Aranan Ölçüt: Özen Yükümlülüğü

Taşıyan, sorumluluktan kurtulabilmek için “iyi bir taşıyan gibi özen gösterdiğini” ispat etmelidir.

Bu bağlamda:

• Gemiyi sefere elverişli hale getirmek (TTK m. 1148),
• Yükü korumak için gerekli tedbirleri almak,
• Yeterli mürettebat ve uygun donanım bulundurmak,
• Yükün özelliklerine uygun ambar hazırlığı yapmak,

zorunludur.

Eğer taşıyan bu özeni ispatlarsa kusursuzluğu kabul edilir ve sorumluluktan kurtulabilir.

---

5. Uluslararası Düzenlemelerde Kusursuzluğun İspatı

5.1. Lahey-Visby Kuralları

Taşıyanın, yükün deniz tehlikeleri veya navigasyon hataları nedeniyle zarar görmesi halinde sorumlu olmayacağı kabul edilmiştir. Ancak gemiyi sefere elverişli hale getirme yükümlülüğü devam eder.

5.2. Hamburg Kuralları

Taşıyanın sorumluluğu genişletilmiş, yalnızca çok sınırlı hallerde kusursuzluğunu ispat ederek kurtulabileceği öngörülmüştür.

5.3. Rotterdam Kuralları

Modern yaklaşımı benimseyerek taşıyanın özen yükümlülüğünü artırmış, multimodal taşımaları da kapsayacak şekilde sorumluluk düzenlemiştir.

---

6. Yargıtay Kararları Işığında Kusursuzluk İspatı

Yargıtay, taşıyanın kusursuzluk savunmasını sıkı şekilde denetlemektedir.

• Yargıtay 11. HD kararlarında, taşıyanın ambalaj yetersizliği savunması için bunu yükletene bildirmesi gerektiği, aksi halde sorumlu olduğu belirtilmiştir.
• Fırtına nedeniyle yükün zarar gördüğü olaylarda, taşıyanın gemiyi sefere elverişli hale getirmemesi halinde sorumluluğu devam etmiştir.
• Navigasyon hataları gerekçesiyle sorumluluktan kurtulmak isteyen taşıyanın, gerekli özeni gösterdiğini ayrıca ispat etmesi gerektiği kabul edilmiştir.

---

7. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• İspat güçlüğü: Taşıyan, kusursuzluğunu çoğu zaman teknik rapor ve bilirkişi incelemeleriyle kanıtlamak zorunda kalır.
• Sigorta ilişkisi: Yük sigortası ile taşıyanın sorumluluk sigortası arasındaki paylaşım sorunları.
• Uluslararası farklılıklar: Hangi sözleşmenin uygulanacağı (Lahey-Visby mi Hamburg mu) sorumluluğun kapsamını değiştirir.
• Yükün doğal özellikleri: Zararın normal riskten mi yoksa taşıyanın kusurundan mı kaynaklandığı çoğu kez tartışmalıdır.

---

8. Değerlendirme

Deniz ticaretinde taşıyan, yükü teslim aldığı andan itibaren sıkı bir sorumluluk altına girer. Ancak bu sorumluluk mutlak değildir. Taşıyan, kusursuzluğunu ispat ederek sorumluluktan kurtulabilir.

• Kusursuzluk ispatı, deniz ticaretinde yük sahibi lehine kurulan kusur karinesini dengeleyen bir mekanizmadır.
• Yük sahibini koruma amacıyla ispat yükü taşıyana yüklenmiştir.
• Yargıtay uygulaması, taşıyanın özen borcunu geniş yorumlamakta, kusursuzluk savunmasını dar kabul etmektedir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda kusursuzluğun ispatı ile sorumluluktan kurtulma, taşıyanın en önemli hukuki imkânlarından biridir.

• Taşıyan, yükün zıyaı, hasarı veya geç tesliminden kusurlu kabul edilir.
• Sorumluluktan kurtulmak için kusursuzluğunu ispat etmek zorundadır.
• Mücbir sebep, yükletenin kusuru, yükün doğal özellikleri gibi hallerde kurtuluş mümkündür.
• Ancak gemiyi sefere elverişli kılma yükümlülüğünü ihlal eden taşıyan, hiçbir şekilde sorumluluktan kurtulamaz.

Sonuç olarak, kusursuzluğun ispatı deniz ticareti hukukunda taşıyanın sorumluluğunu sınırlayan önemli bir kurumdur; fakat uygulamada sıkı şartlara bağlıdır ve Yargıtay içtihatlarıyla dar yorumlanmaktadır.