Deniz Ticareti Hukukunda Gemi, Deniz ve İçsu Aracı Kavramı – Kaydı Zorunlu Gemi ve Araçların Kaydedilmemesine Uygulanacak Yaptırım ve Resen Kayıt

Giriş

Deniz ticareti hukuku, gemilerin yalnızca teknik özelliklerini değil; aynı zamanda hukuki statülerini, mülkiyetini ve üzerlerinde bulunan hakları da düzenler. Gemilerin ve diğer deniz araçlarının hukuki güvence altına alınması, deniz ticaretinin güvenliği, alacaklıların korunması ve devletin denetim yetkisinin sağlanması açısından büyük önem taşır.

Bu nedenle Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve ilgili mevzuat, hangi gemi ve araçların sicile kaydının zorunlu olduğunu açıkça düzenlemiş, kaydın yapılmaması halinde uygulanacak yaptırımları ve bazı durumlarda resen kayıt usulünü öngörmüştür.

---

1. Gemi, Deniz ve İçsu Aracı Kavramı

1.1. Gemi

TTK m. 931’e göre:
“Gemi, kendi kendine hareket edebilen veya edemeyen, denizde taşımaya elverişli her türlü araçtır.”

1.2. Deniz Aracı

• Gemi vasfı taşımayan fakat denizde kullanılan araçlardır (yat, balıkçı teknesi, jet-ski vb.).
• Ticari nitelik taşıyorsa kaydı zorunludur.

1.3. İçsu Aracı

• Göl, nehir ve barajlarda kullanılan motorlu tekneler, feribotlar, yolcu tekneleri.
• Ticari faaliyete konu olduklarında kaydı zorunludur.

---

2. Kaydı Zorunlu Gemi ve Araçlar

2.1. Gemi Siciline Kaydı Zorunlu Olanlar

• 18 gros tonilatodan büyük ticaret gemileri,
• Uluslararası sefer yapan gemiler,
• Türk bayrağı çekme hakkına sahip ticari gemiler.

2.2. Bağlama Kütüğüne Kaydı Zorunlu Olanlar

• 18 GT’den küçük ticari gemiler,
• Ticari amaçla kullanılan yatlar,
• Küçük balıkçı tekneleri,
• İçsu taşımacılığında kullanılan araçlar.

2.3. Kaydı Zorunlu Olmayanlar

• Kürekli kayıklar,
• Sportif amaçlı kano ve küçük tekneler,
• Motor gücü düşük, yalnızca hobi amaçlı kullanılan araçlar.

---

3. Kaydın Yapılmamasının Hukuki Sonuçları ve Yaptırımlar

3.1. Hukuki Güvenlik Kaybı

• Sicile kayıt yapılmadığında mülkiyet karinesi oluşmaz.
• Üçüncü kişiler, malikin kimliğini resmi kayıtlardan öğrenemez.
• Geminin hukuki işlemlerinde belirsizlik doğar.

3.2. İdari Yaptırımlar

• Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından para cezaları uygulanır.
• Kaydı yapılmayan araçların seferden men edilmesi mümkündür.

3.3. Vergisel Yaptırımlar

• Kaydı yapılmayan araçlardan harç ve vergi tahsilinde zorluk yaşanır.
• Bu nedenle kayıtsız araç sahiplerine ek vergi yükümlülükleri getirilebilir.

3.4. Ticari Hak Kaybı

• Türk bayrağı çekme hakkı kullanılamaz.
• Sigorta yaptırmada sorun yaşanır.
• İpotek, rehin ve haciz gibi aynî hakların tesisi mümkün olmaz.

---

4. Resen Kayıt

4.1. Kavram

Resen kayıt, malikin talebi olmaksızın sicil müdürlüğünün gemiyi veya aracı sicile kaydetmesidir.

4.2. Şartlar

• Geminin fiilen varlığı ve Türk bayrağı çekme hakkının bulunması,
• Malikin kayıt yükümlülüğünü yerine getirmemesi,
• Mahkeme veya idari karar ile kaydın yapılmasının zorunlu hale gelmesi.

4.3. Usul

• Sicil memuru, geminin varlığını resmi raporlarla tespit eder.
• Malik çağrılır, kayıt için gerekli belgeler istenir.
• Malik işlem yapmazsa sicil müdürü re’sen kayıt yapar.

4.4. Hukuki Sonuç

• Malik, kayıtlı kişi olarak sicilde görünür.
• Sicile güven ilkesi işler.
• Üçüncü kişiler sicile dayanarak işlem yapabilir.

---

5. Yargıtay Kararları Işığında

• Yargıtay 11. HD, 2015/4211 E., 2017/5870 K.: Gemi siciline kaydedilmemiş geminin malikinin üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesi mümkün değildir.
• Yargıtay 11. HD, 2016/4890 E., 2017/4388 K.: Sicile kaydı zorunlu gemilerin kaydının yapılmaması, malikin sorumluluğunu ortadan kaldırmaz, yalnızca üçüncü kişiler bakımından belirsizlik yaratır.
• Yargıtay 11. HD, 2018/3420 E., 2019/2216 K.: Resen kayıt işlemiyle sicile geçirilen gemilerin hukuki güvenliği sağlanmış olur; sicilde malik görünen kişi malik kabul edilir.

---

6. Uygulamadaki Sorunlar

• Kaydı zorunlu küçük teknelerin kayıt dışı kalması,
• Resen kayıt uygulamasında bürokratik gecikmeler,
• Liman başkanlıkları arasında farklı uygulamalar,
• Elektronik kayıt sisteminin yetersizliği.

---

7. Çözüm Önerileri

• Elektronik kayıt sistemine geçilmeli: Resen kayıt işlemleri hızlandırılmalı.
• Uygulama birliği sağlanmalı: Sicil müdürlükleri için standart yönetmelik hazırlanmalı.
• Denetimler artırılmalı: Kaydı zorunlu gemi ve araçların kayıt dışı kalması önlenmeli.
• Teşvik sistemi kurulmalı: Kayıtlı araç sahiplerine vergi ve harç indirimi uygulanmalı.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda kaydı zorunlu gemi ve araçların kaydedilmemesi, hukuki güvenliği zedeleyen ciddi bir sorun teşkil eder.

• Kayıt yapılmadığında mülkiyet karinesi oluşmaz, aynî haklar üçüncü kişilere karşı ileri sürülemez.
• İdari ve vergisel yaptırımlar uygulanır, ticari haklar kaybedilir.
• Resen kayıt, malikin ihmali durumunda hukuki güvenliği sağlamak amacıyla öngörülmüş bir mekanizmadır.

Yargıtay kararları da, kaydı zorunlu gemilerin kaydedilmemesinin üçüncü kişilere karşı ileri sürülemezlik doğurduğunu teyit etmiştir.

Sonuç olarak, kaydın yapılması hem malik hem de üçüncü kişiler açısından zorunlu bir güvenlik mekanizmasıdır. Resen kayıt kurumu ise, deniz ticaretinde şeffaflık ve hukuki güvenliği temin eden tamamlayıcı bir tedbirdir.

Gözdenur Turna