Deniz Ticareti Hukukunda Geminin Zayi Olması

Deniz ticaretinde taşıma faaliyetinin temel unsuru gemidir. Bir navlun veya çarter sözleşmesinin ifa edilebilmesi için geminin sefer için hazır, denize elverişli ve güvenli olması gerekir. Ancak her deniz yolculuğu, gerek doğal gerekse insan kaynaklı birçok risk içerir. Bu risklerin en önemlisi ise geminin zayi olmasıdır. Geminin zayi olması, hem taşıyan hem de taşıtan açısından ciddi hukuki sonuçlar doğurur ve deniz ticaretinin işleyişinde kritik rol oynar.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), uluslararası denizcilik düzenlemeleri ve Yargıtay kararları ışığında, geminin zayi olması kavramı, hukuki sonuçları, taraflara etkileri ve sigorta boyutu bu yazının ana konusunu oluşturacaktır.

---

1. Geminin Zayi Olmasının Tanımı

Geminin zayi olması, geminin sefer öncesinde veya sefer sırasında tamamen kullanılmaz hale gelmesini ifade eder. Bu durum;

• Batma,
• Tamamen yanma,
• Deniz kazası sonucu onarılamayacak derecede hasar,
• Zapt ve müsadere gibi hukuki engeller
  ile gerçekleşebilir.

Zayi, yalnızca geminin fiziksel yok olması değil, hukuken de seferin yapılamaz hale gelmesi anlamına gelir.

---

2. Hukuki Çerçeve

Türk Hukuku

• TTK m. 1156 – 1158: Geminin zayi olması halinde navlun sözleşmesinin hükümden düşeceğini düzenler.
• TTK m. 1180 vd.: Taşıyanın yükün ziyaından sorumluluğu.
• TTK m. 1260 vd.: Yolcu taşımalarında ölüm ve yaralanma halleriyle bağlantılı hükümler.

Uluslararası Düzenlemeler

• Lahey-Visby Kuralları (1924/1968): Taşıyanın sorumluluk sınırlarını belirler.
• Hamburg Kuralları (1978): Yük kaybı ve gecikmelerde taşıyanın daha geniş sorumluluğu.
• Athens Convention (1974/2002): Yolcu ve bagaj taşımalarında sorumluluk hükümleri.

---

3. Geminin Zayi Olmasının Sözleşmeye Etkisi

a) Navlun Sözleşmesi

• Geminin sefer başlamadan önce zayi olması halinde sözleşme kendiliğinden hükümden düşer.
• Taşıyan navlun talep edemez, ancak yaptığı hazırlık masraflarını taşıtandan isteyebilir.

b) Çarter Sözleşmesi

• Geminin çarterere tahsis edilmesinden sonra zayi olması halinde, sözleşme feshedilmiş sayılır.
• Çarterer, uğradığı zararları talep edebilir, ancak taşıyanın kusuru yoksa navlun ödemez.

c) Yük Taşımaları

• Yük gemiyle birlikte zayi olursa, taşıyan kural olarak sorumlu tutulmaz.
• Ancak taşıyanın kastı veya ağır kusuru varsa, tazminat sorumluluğu doğar.

---

4. Taraflara Etkileri

Taşıyan Açısından

• Geminin zayi olması halinde taşıyan navlun gelirinden olur.
• Ancak geminin zayi olmasında kendi kusuru yoksa tazminat sorumluluğu doğmaz.
• Kusuru varsa (örneğin bakım ihmal edilmişse) hem yük ilgilisine hem yolculara karşı sınırsız sorumlu hale gelir.

Taşıtan Açısından

• Yükünü taşınamaz halde bulur.
• Navlun borcu sona erer.
• Eğer yük gemiden bağımsız olarak zayi olmuşsa (örneğin yükleme sırasında yanlış depolama) taşıtan zarardan sorumlu tutulabilir.

---

5. Tazminat ve Sorumluluk İlişkisi

Geminin zayi olması halinde tazminat sorumluluğu şu esaslara göre belirlenir:

• Mücbir Sebep: Fırtına, deprem gibi önlenemez hallerde taraflar tazminat ödemek zorunda değildir.
• Taşıyanın Kusuru: Gemi bakımının yapılmaması, aşırı yükleme gibi sebeplerle gemi zayi olmuşsa, taşıyan sınırsız tazminat öder.
• Taşıtanın Kusuru: Yük tehlikeli madde içeriyor ve bu bildirilmemişse, geminin zayi olmasına sebep olan taşıtan zararı karşılamak zorunda kalır.

---

6. Sigorta Boyutu

Geminin zayi olması halinde sigorta mekanizmaları kritik rol oynar:

• Kasko Sigortası: Geminin kendi zararlarını kapsar. Batma veya yanma halinde taşıyanın zararlarını karşılar.
• Yük Sigortası: Yükün zayi olması halinde taşıtanı korur.
• P&I Kulüpleri: Taşıyanın yolculara, yük ilgililerine veya üçüncü kişilere karşı sorumluluğunu güvence altına alır.
• Navlun Sigortası: Taşıyanın kaybettiği navlun gelirini teminat altına alabilir.

Sigortanın devreye girmesi, geminin zayi olması gibi ağır sonuçları hafifletir ve taraflar arasındaki dengeyi korur.

---

7. Yargıtay Kararlarında Geminin Zayi Olması

Yargıtay içtihatları geminin zayi olması hallerinde şu prensipleri benimsemiştir:

• Denize Elverişsizlik: Bakımı yapılmamış bir geminin batması halinde taşıyanın ağır kusurlu olduğuna hükmedilmiştir.
• Mücbir Sebep: Şiddetli fırtına sonucu geminin batması halinde taşıyanın sorumluluğu kaldırılmıştır.
• Yükün Ziyaı: Yük gemiyle birlikte zayi olmuşsa, taşıyanın kusuru yoksa tazminat sorumluluğu doğmaz.

---

8. Uygulamadaki Önemi

Geminin zayi olması, deniz ticaretinin doğasında var olan en büyük risklerden biridir.

• Özellikle dökme yük taşımaları, konteyner taşımacılığı ve enerji ürünleri taşımaları bu riskle daha sık karşılaşır.
• Ticaretin güvenliği, geminin bakımının titizlikle yapılması ve sigorta sistemlerinin etkin kullanılmasıyla sağlanır.

---

Sonuç

Geminin zayi olması, deniz ticareti hukukunda hem taşıyan hem de taşıtan açısından önemli sonuçlar doğuran bir durumdur.

• Gemi, seferden önce veya sefer sırasında tamamen kullanılmaz hale geldiğinde navlun sözleşmesi hükümden düşer.
• Tarafların tazminat sorumluluğu, kusurun varlığına veya mücbir sebebe bağlıdır.
• Sigorta mekanizmaları, bu ağır sonuçların hafifletilmesinde hayati önem taşır.
• Yargıtay kararları, geminin zayi olmasında kusurlu tarafı net şekilde belirleyerek ticari istikrarı korumaktadır.

Sonuç olarak geminin zayi olması, deniz taşımacılığının en ciddi riski olup, hukuki düzenlemeler ve sigorta sistemleriyle dengelenmiş bir kurumdur.