Deniz Ticareti Hukukunda Gemi İpoteğinde Kamulaştırma Bedeli ve Tazminat Alacakları

Giriş

Deniz ticareti, dünya ekonomisinin en stratejik sektörlerinden biridir. Bu alanda kullanılan gemiler yalnızca birer taşıma aracı değil; aynı zamanda yüksek ekonomik değere sahip, finansman süreçlerinde teminat olarak kullanılan önemli yatırım araçlarıdır. Gemiler üzerinde tesis edilen gemi ipoteği, alacaklıların haklarını güvence altına alan en güçlü hukuki mekanizmalardan biridir.

Gemi ipoteği, alacaklıya borcun ödenmemesi halinde gemiyi cebri icra yoluyla sattırma ve satış bedelinden öncelikli olarak alacağını tahsil etme imkânı verir. Ancak gemi ipoteğinin sağladığı teminat yalnızca geminin kendisiyle sınırlı değildir. Türk Ticaret Kanunu (“TTK”) ve Türk Medeni Kanunu (“TMK”) hükümleri çerçevesinde, geminin kamulaştırılması halinde doğan kamulaştırma bedeli ve sigorta veya haksız fiil nedeniyle doğan tazminat alacakları da ipotek kapsamına girebilir.

---

Gemi İpoteğinin Genel Çerçevesi

TTK m. 1013’e göre: “Bir gemi, alacak için rehin olarak gösterilebilir. Bu halde gemi üzerinde ipotek tesis edilmiş olur.”

Gemi ipoteği, sınırlı ayni hak olup alacaklıya güçlü bir güvence sağlar. Ancak gemi, çeşitli nedenlerle ipotek kapsamı dışına çıkabilir. Örneğin:

• Gemi tamamen zıya uğrayabilir (batma, yanma, çarpışma gibi),
• Gemi kamulaştırılabilir (kamu yararı nedeniyle devlet mülkiyetine geçebilir).

Bu gibi durumlarda geminin kendisi ortadan kalksa bile, gemi ipoteği tamamen işlevsiz hale gelmez. İpoteğin güvence kapsamı, gemi yerine geçen kamulaştırma bedeli veya tazminat alacaklarına yönelir.

---

Kamulaştırma ve Gemi İpoteği

1. Kamulaştırma Kavramı

Kamulaştırma, kamu yararı amacıyla özel mülkiyetteki bir malın devlet tarafından bedeli ödenerek mülkiyetinin devralınmasıdır. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu hükümleri bu süreci düzenler.

Gemiler de, stratejik sebeplerle veya kamu hizmetlerinde kullanılmak üzere devlet tarafından kamulaştırılabilir.

2. Kamulaştırma Bedelinin İpotek Kapsamı

TTK ve TMK hükümlerine göre, ipotekli bir gemi kamulaştırıldığında ipotek hakkı kamulaştırma bedeli üzerinde devam eder. Yani gemi ortadan kalksa bile, ipotek alacaklısı alacağını kamulaştırma bedeli üzerinden tahsil etme hakkına sahiptir.

3. Hukuki Dayanak

TMK m. 883, ipotekli taşınmazın kamulaştırılması halinde ipoteğin kamulaştırma bedeli üzerinde devam edeceğini düzenler. Gemi ipoteği bakımından da bu hüküm kıyasen uygulanır.

4. Uygulamadaki Önem

Alacaklı açısından, geminin kamulaştırılması halinde alacağın teminatsız kalmaması için kamulaştırma bedeline yönelme hakkı kritik öneme sahiptir.

---

Tazminat Alacakları ve Gemi İpoteği

1. Tazminat Kavramı

Gemi, çeşitli sebeplerle zarar görebilir:

• Deniz kazaları (çarpışma, batma, yangın),
• Doğal afetler,
• Üçüncü kişilerin haksız fiilleri.

Bu zararlar sonucunda gemi sahibi, sigorta şirketinden veya zarara sebep olan üçüncü kişiden tazminat alacağı elde eder.

2. Tazminatın İpotek Kapsamına Girmesi

İpotek, gemi yerine geçen sigorta tazminatını ve haksız fiilden doğan tazminat alacaklarını da kapsar. Böylece gemi yok olsa bile, ipotek hakkı tamamen ortadan kalkmaz; alacaklı, gemi yerine geçen tazminat bedeline yönelir.

3. Sigorta Tazminatları

Gemi ipoteğinde en sık karşılaşılan tazminat türü sigorta bedelidir.

• Geminin kasko sigortası varsa, hasar veya tam zıya halinde sigortadan doğan alacak ipotek kapsamına girer.
• Bu durumda sigorta şirketi, tazminatı doğrudan ipotek alacaklısına ödemekle yükümlü olabilir.

4. Haksız Fiil Tazminatları

Eğer gemi bir üçüncü kişinin kusuru sonucu zarar görmüşse, gemi sahibinin bu kişiye karşı açacağı tazminat davasından doğan alacak da ipotek kapsamına dahil olabilir.

---

Yargıtay Kararları Işığında İnceleme

• Yargıtay 11. HD, 2005/3650 E., 2006/4643 K.: Gemi ipoteğinin, gemi yerine geçen sigorta tazminatlarını da kapsadığı belirtilmiştir.
• Yargıtay 11. HD, 2017/4358 E., 2019/2211 K.: Kamulaştırma bedelinin ipotek kapsamına girdiği ve ipotek hakkının bu bedel üzerinde devam edeceği ifade edilmiştir.
• Yargıtay 19. HD, 2014/13263 E., 2015/7892 K.: İpoteğin yalnızca gemiyi değil, gemi yerine geçen tazminat ve kamulaştırma bedelini de kapsayacağı vurgulanmıştır.

Bu kararlar, ipoteğin geminin yok olması halinde bile işlevsiz kalmadığını, gemi yerine geçen bedeller üzerinde devam ettiğini göstermektedir.

---

Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

• Kamulaştırma bedelinin düşük belirlenmesi, alacaklının teminatını zayıflatabilir.
• Sigorta poliçesinde ipotek alacaklısının haklarının açıkça belirtilmemesi, alacaklının mağduriyetine yol açabilir.
• Haksız fiil tazminatlarında uzun yargılama süreçleri, ipotek alacaklısının alacağını geç tahsil etmesine neden olabilir.

---

Çözüm Önerileri

• İpotek sözleşmelerinde kamulaştırma bedeli ve tazminat alacaklarının ipotek kapsamında olduğuna dair açık hükümler konulmalıdır.
• Sigorta poliçelerine ipotek alacaklısı lehine “alacaklı kaydı” eklenmelidir.
• Kamulaştırma bedeli tespitinde, ipotek alacaklısının menfaatleri de göz önünde bulundurulmalıdır.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda gemi ipoteği, alacaklıya güçlü bir teminat sağlar. Ancak gemi çeşitli sebeplerle ortadan kalkabilir. İşte bu noktada kamulaştırma bedeli ve tazminat alacakları, ipotek alacaklısının haklarını koruyan en önemli unsurlardır.

• Gemi kamulaştırılırsa, ipotek kamulaştırma bedeli üzerinde devam eder.
• Gemi hasar görür veya batarsa, ipotek sigorta ve tazminat alacaklarını kapsar.
• Yargıtay içtihatları, ipoteğin gemi yerine geçen değerler üzerinde de devam edeceğini teyit etmektedir.

Sonuç olarak, gemi ipoteğinde kamulaştırma bedeli ve tazminat alacakları, deniz ticaretinde finansman güvenliğini sağlayan vazgeçilmez bir teminat unsurudur.