Deniz Ticareti Hukukunda Gemi İpoteğinde İpoteğin Derecesi ve Derecesinin Değiştirilmesi

Giriş

Deniz ticareti, dünya ticaretinin en büyük yükünü üstlenen bir sektör olarak gemilerin ekonomik değerini ön plana çıkarır. Gemiler yalnızca taşıma aracı değil; aynı zamanda kredi ve finansman işlemlerinde kullanılan güçlü birer teminat aracıdır. Türk Ticaret Kanunu (“TTK”)’nda düzenlenen gemi ipoteği, alacaklıya borcun ödenmemesi hâlinde gemiyi cebri icra yoluyla sattırma ve satış bedelinden öncelikli olarak alacağını tahsil etme imkânı tanır.

Gemi ipoteği, birden fazla alacaklı tarafından aynı gemi üzerine kurulabilir. Bu durumda ipoteğin derecesi büyük önem taşır. İpotek derecesi, alacaklıların satış bedelinden hangi sırayla tatmin edileceğini belirler. Ayrıca, ipoteğin derecesinin değiştirilmesi de tarafların menfaatleri açısından sıkça gündeme gelen bir konudur.

---

Gemi İpoteğinin Genel Çerçevesi

• TTK m. 1013: “Bir gemi, alacak için rehin olarak gösterilebilir. Bu halde gemi üzerinde ipotek tesis edilmiş olur.”
• İpotek, sınırlı ayni hak niteliğinde olup alacaklıya mutlak hak sağlar.
• İpotek hakkı gemiyle sınırlı değildir; gemi yerine geçen kamulaştırma bedeli ve sigorta tazminatları üzerinde de devam eder.

---

İpoteğin Derecesi

1. Tanım

İpoteğin derecesi, aynı gemi üzerine birden fazla ipotek tesis edildiğinde alacaklıların öncelik sırasını belirleyen hukuki düzenlemedir.

2. Derecelendirme Sistemi

• İpotekler, gemi siciline tescil edildikleri sıraya göre derece kazanır.
• İlk tescil edilen ipotek, birinci derece; daha sonra tescil edilenler ikinci ve üçüncü derece ipotek olarak kaydedilir.
• Bu sıralama, cebri icra yoluyla geminin satılması hâlinde alacaklıların hangi sırayla tatmin edileceğini belirler.

3. Derece Sistemi ile Öncelik Sistemi

Türk hukukunda taşınmaz rehni ve gemi ipoteğinde uygulanan sistem, derece sistemidir. Yani her ipotek belli bir dereceye tescil edilir ve o dereceye özgü öncelik hakkı doğar.

---

Dereceye Göre Alacaklıların Tatmini

1. Geminin satılması hâlinde, satış bedeli önce masraflara ayrılır.
2. Kalan bedel, ipotekli alacaklılara derecelerine göre ödenir.
3. Birinci derece ipotekli alacaklı tam olarak tatmin edilmeden ikinci derece alacaklıya ödeme yapılmaz.
4. Ancak derece boş bırakılmışsa, sonradan ipotek kurulabilir ve o dereceyi doldurabilir.

---

İpoteğin Derecesinin Değiştirilmesi

1. Tanım

İpoteğin derecesinin değiştirilmesi, mevcut ipoteklerin sicildeki sırasının tarafların anlaşması veya hukuki işlem sonucunda yeniden düzenlenmesidir.

2. Hukuki Dayanak

• TMK m. 871 ve devamı, taşınmaz rehni hükümleri kıyasen gemi ipoteğine uygulanır.
• İpoteğin derecesi, sicildeki sıraya göre belirlenir. Ancak alacaklıların rızasıyla derecelerin değiştirilmesi mümkündür.

3. Derece Değişikliğinin Şartları

• İlgili ipotekli alacaklıların tamamının yazılı rızası gerekir.
• Değişiklik gemi siciline tescil edilmelidir.
• Taraflar, hangi ipoteğin hangi dereceye kaydırılacağını açıkça belirtmelidir.

4. Uygulama Örneği

• Bir gemi üzerinde 1. derecede Banka A lehine, 2. derecede Banka B lehine ipotek bulunduğunu varsayalım.
• Banka A, alacağını büyük ölçüde tahsil etmiş ve kalan alacak düşük seviyeye inmişse, tarafların rızasıyla Banka B’nin ipoteği 1. dereceye yükseltilebilir.

---

Yargıtay Kararları Işığında Derece ve Değişiklik

• Yargıtay 11. HD, 2005/3650 E., 2006/4643 K.: İpoteğin derecesi, sicile tescil sırasına göre belirlenir ve bu sıranın değiştirilmesi alacaklıların rızasıyla mümkündür.
• Yargıtay 19. HD, 2014/13263 E., 2015/7892 K.: İpoteğin derecesinin değiştirilmesi, alacaklıların menfaat dengesini gözeterek yapılmalıdır.
• Yargıtay 11. HD, 2017/4358 E., 2019/2211 K.: Sicilde yapılan derece değişikliğinin üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesi için tescilin kurucu nitelikte olduğu vurgulanmıştır.

---

Derece Değişikliğinin Önemi

Alacaklı Açısından

• Daha üst dereceye yükseltilmek, alacaklıya daha güçlü bir teminat sağlar.
• Alacağın tahsil kabiliyetini artırır.

Borçlu (Gemi Maliki) Açısından

• Borçlunun yeni kredi bulmasını kolaylaştırabilir.
• Ancak üst derece ipoteğin boşalması, diğer alacaklıların menfaatini etkileyebilir.

Finansman ve Bankacılık Açısından

• Bankalar, verdikleri krediler karşılığında genellikle birinci derece ipotek talep eder.
• Derece değişikliği, bankaların risklerini azaltır veya kredi piyasasını canlandırır.

---

Karşılaşılan Sorunlar

• Tüm alacaklıların rızasının alınmaması hâlinde derece değişikliği geçersiz olur.
• Sicildeki hatalı tesciller, uyuşmazlıklara sebep olabilir.
• Derece değişikliğinin üçüncü kişilere etkisi tartışmalı olabilir.

---

Çözüm Önerileri

1. Derece değişikliğinde mutlaka tüm ipotekli alacaklıların rızası alınmalıdır.
2. Sicil kayıtları şeffaf tutulmalı, alacaklıların sıralaması net gösterilmelidir.
3. Bankacılık uygulamalarında kredi sözleşmelerine derece değişikliğine ilişkin hükümler eklenmelidir.
4. Yargıtay içtihatları doğrultusunda kanun koyucu, derece değişikliğinin usulünü daha açık düzenlemelidir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda gemi ipoteği, alacaklılara güçlü bir güvence sağlayan kurumdur. Birden fazla ipotek kurulması hâlinde, alacaklıların tatmin sırası ipoteğin derecesi ile belirlenir.

• İpoteğin derecesi, gemi siciline tescil sırasına göre belirlenir.
• Tarafların rızasıyla derecelerin değiştirilmesi mümkündür.
• Yargıtay kararları, derece değişikliğinin geçerliliği için alacaklı rızasının ve sicile tescilin zorunlu olduğunu vurgulamaktadır.

Sonuç olarak, gemi ipoteğinde ipoteğin derecesi ve derecesinin değiştirilmesi, hem alacaklıların teminat güvencesi hem de deniz ticaretinde finansman güvenliği açısından büyük önem taşımaktadır.