Deniz Ticareti Hukukunda Gemi, Deniz ve İçsu Aracı Kavramı – Kaydı Zorunlu Gemi ve Araçlar

Giriş

Deniz ticareti hukuku, yalnızca uluslararası deniz taşımacılığını değil, aynı zamanda kıyı ve içsularda gerçekleştirilen her türlü denizcilik faaliyetini kapsar. Bu faaliyetlerin hukuki güvenliğini sağlamak için gemilerin, deniz araçlarının ve içsu araçlarının statülerinin belirlenmesi büyük önem taşır.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), bu bağlamda gemi, deniz aracı ve içsu aracı kavramlarını tanımlamış; hangi gemi ve araçların sicile kaydının zorunlu olduğunu açıkça düzenlemiştir. Bu düzenlemeler, hem deniz güvenliğini sağlamak hem de ticari ilişkilerde şeffaflık yaratmak amacı taşır.

---

1. Gemi Kavramı

1.1. Tanım

TTK m. 931’e göre:
“Gemi, denizde hareket edebilen ve yüzme özelliğine sahip, yük veya yolcu taşımaya elverişli her türlü araçtır.”

Bu tanıma göre gemi;

• Yapı unsuru: Denizde yüzebilir nitelikte olmalı.
• Fonksiyon unsuru: Taşıma amacına hizmet etmeli.
• Hukuki unsur: TTK’da öngörülen şartları taşımalı.

1.2. Geminin Hukuki Özellikleri

• Eşya niteliği: Hukuken menkul sayılır, fakat özel sicile tabidir.
• Aynî hak konusu: Mülkiyet, ipotek, rehin gibi haklara konu olabilir.
• Tabiiyet unsuru: Bayrak çekme hakkı ile bir devlete bağlıdır.

---

2. Deniz Aracı Kavramı

“Deniz aracı” terimi, yalnızca gemi vasfı taşıyan unsurları değil, farklı amaçlarla kullanılan diğer araçları da kapsar.

• Gemi vasfını taşımayan ancak denizde kullanılan araçlar,
• Yat, gezi teknesi, balıkçı teknesi, jet-ski gibi araçlar,
• Ticari olmayan deniz turizmi araçları.

Bu araçlar gemi siciline değil, genellikle bağlama kütüğüne kaydedilir.

---

3. İçsu Aracı Kavramı

İçsularda kullanılan, gemi vasfına sahip veya gemi niteliği taşımayan araçlardır.

• Göl, nehir, baraj gibi sularda kullanılan motorlu tekneler,
• Feribot ve yolcu taşıyan içsu gemileri,
• Spor ve eğlence amaçlı küçük botlar.

İçsu araçlarının kaydı, ilgili içsu kütüğüne veya bağlama kütüğüne yapılır.

---

4. Kaydı Zorunlu Gemi ve Araçlar

4.1. Gemi Siciline Kaydı Zorunlu Gemiler

• 18 gros tonilatodan büyük gemiler,
• Ticari amaçlı kullanılan gemiler,
• Uluslararası sefer yapan gemiler,
• Türk bayrağı çekme hakkına sahip olup TTK kapsamında değerlendirilen gemiler.

4.2. Bağlama Kütüğüne Kaydı Zorunlu Araçlar

• 18 gros tonilatodan küçük ticari gemiler,
• Küçük balıkçı tekneleri,
• Ticari amaçla kullanılan yatlar,
• İçsularda ticari taşıma yapan tekneler.

4.3. Kaydı Zorunlu Olmayan Araçlar

• Kürekli kayıklar,
• Hobi amaçlı kullanılan küçük tekneler,
• Motor gücü çok düşük ve ticari olmayan araçlar.

---

5. Kayıt Usulü

5.1. Başvuru

• Malik veya yetkili temsilci başvurur.
• Gerekli belgeler (inşa belgesi, satış sözleşmesi, malik bilgileri) sunulur.

5.2. Sicile İşleme

• Sicil müdürü belgeleri inceler.
• Gemi veya araç kayıt defterine işlenir.
• Kayıt numarası verilir ve resmi kimlik kazanır.

5.3. Hukuki Sonuç

• Maliklik karinesi doğar.
• Sicile güven ilkesi işler.
• Üçüncü kişiler sicile güvenerek işlem yapabilir.

---

6. Hukuki Sonuçlar ve Önemi

• Aleniyet: Sicil kayıtları herkese açıktır.
• Maliklik karinesi: Sicilde malik görünen kişi malik kabul edilir.
• Aynî hakların ileri sürülebilirliği: İpotek, haciz, rehin gibi haklar ancak kaydedilirse üçüncü kişilere karşı geçerlidir.
• Bayrak çekme hakkı: Türk bayrağı çekme hakkı, kayda bağlıdır.

---

7. Yargıtay Kararları Işığında

• Yargıtay 11. HD, 2015/4211 E., 2017/5870 K.: Geminin Türk bayrağı çekme hakkı ancak sicile kayıtla mümkündür.
• Yargıtay 11. HD, 2016/712 E., 2017/3489 K.: Bağlama kütüğüne kayıtlı bir teknenin maliki, sicilde kayıtlı kişi kabul edilir.
• Yargıtay 11. HD, 2018/3420 E., 2019/2216 K.: Sicile kaydı zorunlu gemilerin kaydedilmemesi, üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilirliği zayıflatır.

---

8. Uygulamadaki Sorunlar

• Küçük teknelerin büyük kısmının kayıt dışı kalması,
• Sicil ve bağlama kütüğü uygulamalarında farklılıklar,
• Elektronik sicil sisteminin eksiklikleri,
• Yabancı bayraklı teknelerin Türk sularında kullanımı ile ilgili belirsizlikler.

---

9. Çözüm Önerileri

• Dijital sicil sistemi güçlendirilerek tek merkezden takip sağlanmalı.
• Uygulama birliği için net yönergeler yayımlanmalı.
• Kayıt dışı araçlar için denetimler artırılmalı.
• Teşvikler getirilerek kayıtlı araç sayısı artırılmalı.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda gemi, deniz ve içsu aracı kavramları, kaydı zorunlu araçların tespitinde temel rol oynar.

• 18 GT üzerindeki ticari gemiler ve uluslararası sefer yapan gemiler sicile kaydedilmek zorundadır.
• Daha küçük ticari araçlar, yatlar ve içsu tekneleri bağlama kütüğüne kaydedilir.
• Küçük hobi araçlarının kaydı zorunlu değildir.

Yargıtay kararları, sicil kayıtlarının üçüncü kişiler bakımından bağlayıcı olduğunu teyit etmiş; sicile güven ilkesini deniz ticaretinde güvenlik sağlayan bir unsur olarak pekiştirmiştir.

Sonuç olarak, kayıt zorunluluğu, yalnızca idari bir yükümlülük değil; deniz ticaretinde şeffaflık, hukuki güvenlik ve ekonomik istikrar sağlayan temel bir hukuk kurumudur.

Gözdenur Turna