Deniz Ticareti Hukukunda Gemi Adamlarına İlişkin Hükümler

Giriş

Deniz ticareti, gemi, yük ve sefer kadar gemi adamlarını da ilgilendiren çok yönlü bir faaliyettir. Gemiler, teknik yapıları ve donanımları ne kadar güçlü olursa olsun, onları sevk ve idare eden gemi adamları olmaksızın deniz taşımacılığı gerçekleştirilemez. Bu nedenle deniz ticareti hukukunun en önemli konularından biri de gemi adamlarının hukuki statüsüdür.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), 5. Kitap’ta deniz ticaretine ayrılmış hükümler içerisinde gemi adamlarına ilişkin düzenlemeler yapmış; gemi adamlarının haklarını, borçlarını, gemi sahibi ile olan ilişkilerini ve hukuki güvence mekanizmalarını ayrıntılı şekilde ortaya koymuştur.

---

1. Gemi Adamı Kavramı ve Hukuki Dayanak

1.1. Tanım

TTK m. 940/3’e göre “Gemi adamı, gemide belirli bir görevle çalışmak üzere gemi sahibi veya donatan tarafından işe alınan kişidir.”

Bu tanım kapsamına; kaptan, zabitler, makinistler, tayfalar, aşçılar ve gemide görev yapan diğer personel girmektedir.

1.2. Hukuki Dayanaklar

• Türk Ticaret Kanunu (TTK): Gemi adamlarına ilişkin temel düzenlemeleri içerir.
• Deniz İş Kanunu (854 sayılı Kanun): Gemi adamlarının iş ilişkileri, ücret, çalışma süreleri ve iş sağlığı güvenliği konularını düzenler.
• Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Denizcilik Sözleşmeleri: Türkiye’nin taraf olduğu sözleşmeler gemi adamlarının haklarını güvence altına alır.
• Maritime Labour Convention (MLC 2006): Uluslararası düzeyde gemi adamlarının çalışma koşullarını belirler.

---

2. Gemi Adamlarının Statüsü

2.1. Kaptanın Özel Statüsü

• Kaptan, hem gemi adamı hem de gemi sahibinin temsilcisidir.
• Gemi sefer halindeyken hukuki ve fiili otorite kaptanda toplanır.
• Kaptanın emirlerine gemi adamları uymak zorundadır.

2.2. Gemi Adamlarının İş Sözleşmesi

• Gemi adamları, yazılı bir iş sözleşmesi ile işe alınır.
• Sözleşmede ücret, görev tanımı, çalışma süresi, iaşe ve iaşe koşulları yer alır.
• Deniz İş Kanunu uyarınca sözleşmenin yazılı yapılması zorunludur.

2.3. Gemi Adamlarının Yükümlülükleri

• Gemide verilen görevleri yerine getirmek,
• Kaptanın emirlerine uymak,
• Gemiyi, yükü ve yolcuları korumak,
• Denizde tehlike anında yardım yükümlülüğünü yerine getirmek.

---

3. Gemi Adamlarının Hakları

3.1. Ücret Hakkı

• Deniz İş Kanunu m. 29 gereğince ücretin zamanında ve eksiksiz ödenmesi zorunludur.
• Ücret, gemi adamının çalışmasının karşılığıdır ve haczedilemez (belirli sınırlar dışında).

3.2. Yiyecek, Barınma ve Sağlık Hakkı

• Gemi sahibi, gemi adamlarının iaşe ve barınma koşullarını sağlamak zorundadır.
• Gemide sağlık hizmetleri için gerekli tedbirler alınmalıdır.

3.3. Tatil ve İzin Hakları

• Gemi adamlarının yıllık izin hakları vardır.
• Sefer aralarında dinlenme süreleri ve tatil günleri sağlanmalıdır.

3.4. Güvenlik ve İş Sağlığı Hakkı

• Gemi sahibi, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almakla yükümlüdür.
• Kural olarak gemi adamlarının güvenliği, kaptan ve donatanın sorumluluğundadır.

---

4. Gemi Adamları ile Donatan Arasındaki İlişki

4.1. İşveren Sıfatı

• Gemi sahibi (donatan), gemi adamlarının işvereni konumundadır.
• Çalışma koşulları ve sözleşme hükümleri donatanın sorumluluğundadır.

4.2. Sorumluluklar

• Ücret ödeme,
• Sosyal güvenlik primlerini yatırma,
• Güvenli çalışma ortamı sağlama,
• Gemi adamlarının iaşe ve barınma ihtiyaçlarını karşılama.

4.3. Disiplin Hükümleri

• Kaptanın otoritesi altında gemi düzeninin sağlanması için disiplin kuralları uygulanır.
• Gemide hiyerarşi, hukuki ve fiili olarak güvence altındadır.

---

5. Gemi Adamlarının Korunması

5.1. İmtiyazlı Alacak Hakkı

• Gemi adamlarının ücret alacakları, imtiyazlı alacak niteliğindedir.
• Gemi üzerinde ipotekten bile önce gelen alacak olarak güvence altına alınır.

5.2. Sosyal Güvenlik

• Gemi adamları, 5510 sayılı Kanun kapsamında sigortalıdır.
• Yabancı gemilerde çalışan Türk gemi adamlarının sosyal güvenlik hakları da düzenlenmiştir.

5.3. Zorunlu Sigorta

• Gemi sahibi, gemi adamlarının uğrayacağı kaza ve hastalıklara karşı sigorta yaptırmak zorundadır.

---

6. Yargıtay Kararları Işığında Gemi Adamları

• Yargıtay 11. HD, 2014/6211 E., 2015/7462 K.: Gemi adamlarının ücret alacaklarının imtiyazlı alacak olduğu ve iflas masasında öncelikle ödenmesi gerektiğine karar verilmiştir.
• Yargıtay 11. HD, 2016/713 E., 2017/3490 K.: Gemi adamlarının iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmaması halinde donatanın sorumlu tutulacağı belirtilmiştir.
• Yargıtay 22. HD, 2018/3420 E., 2019/2216 K.: Gemi adamı ile yapılan iş sözleşmesinin yazılı olması gerektiği, aksi halde işverenin sorumluluğunun ağırlaşacağı hükme bağlanmıştır.

---

7. Uygulamadaki Sorunlar

• Küçük teknelerde çalışan gemi adamlarının kayıt dışı çalıştırılması,
• Yabancı bayraklı gemilerde çalışan Türk personelin sosyal güvenlik sorunları,
• Uzun çalışma saatleri ve iş sağlığı güvenliği eksiklikleri,
• İzin haklarının fiilen kullandırılmaması.

---

8. Çözüm Önerileri

• Etkin denetim mekanizması kurulmalı, gemi adamlarının hakları daha sıkı korunmalı.
• Uluslararası standartlara uyum artırılmalı (özellikle MLC 2006 uygulamaları).
• Elektronik kayıt sistemi ile gemi adamı sözleşmeleri şeffaf hale getirilmeli.
• Eğitim ve sertifikasyon standartları yükseltilmeli.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda gemi adamlarına ilişkin hükümler, yalnızca bireysel iş ilişkilerini değil, aynı zamanda deniz ticaretinin güvenliğini, sürekliliğini ve etkinliğini doğrudan etkiler.

• Gemi adamları, hem iş hukuku hem de deniz ticareti hukuku bakımından özel statüye sahiptir.
• Hakları (ücret, güvenlik, sosyal güvenlik) imtiyazlı alacak ve uluslararası sözleşmelerle güvence altına alınmıştır.
• Yargıtay kararları, gemi adamlarının korunmasına öncelik vererek uygulamada önemli içtihatlar oluşturmuştur.

Sonuç olarak gemi adamları, deniz taşımacılığının bel kemiğini oluşturan, hakları özel güvence altına alınmış bir çalışan grubudur. Onların hukuki statüsü ve korunması, yalnızca bireysel menfaatleri değil; uluslararası deniz ticaretinin güvenliği ve sürdürülebilirliği açısından da hayati önem taşımaktadır.