Deniz Ticareti Hukukunda Eşyanın Zıyaa veya Hasara Uğraması Halinde

Giriş

Deniz taşımacılığı, dünya ticaretinin en önemli unsurlarından biridir. Her gün milyonlarca ton yük, farklı ülkeler arasında gemiler aracılığıyla taşınmaktadır. Bu süreçte, yükün güvenliği taşıyanın en önemli sorumluluklarından birini oluşturur. Ancak denizcilik faaliyetleri doğası gereği büyük riskler içerdiğinden, zaman zaman yükün tamamen kaybolması (zıya) ya da kısmen zarar görmesi (hasar) kaçınılmaz hale gelebilir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), taşıyanın yükün zıyaı, hasarı veya geç tesliminden sorumlu olduğunu düzenler. Bununla birlikte, bu sorumluluk mutlak değildir; bazı hallerde taşıyan sorumluluktan kurtulabilir veya sorumluluk sınırlandırılabilir.

---

1. Eşyanın Zıyaa ve Hasarı Kavramları

1.1. Zıya

Eşyanın tamamen kaybolması veya tesliminin imkânsız hale gelmesi.
Örneğin:

• Geminin batması,
• Yükün denize düşüp kurtarılamaması,
• Yangında eşyanın tamamen yanması.

1.2. Hasar

Eşyanın değerinde azalmaya yol açan, kısmi zarar görmesidir.
Örneğin:

• Ambalajın yırtılması,
• Tahılların nemlenmesi,
• Meyve ve sebzenin çürümesi.

---

2. Taşıyanın Sorumluluk Süresi

TTK m. 1178’e göre taşıyan, yükü teslim aldığı andan gönderilene teslim edinceye kadar geçen süre içinde meydana gelen zıya ve hasardan sorumludur. Bu süre “taşıma süresi” olarak adlandırılır.

---

3. Taşıyanın Sorumluluk Şartları

3.1. Taşıyanın Özen Borcu

TTK m. 1148’e göre taşıyan,

• Gemiyi sefere elverişli hale getirmek,
• Yeterli mürettebat, donanım ve kumanya bulundurmak,
• Yükü güvenle taşımak için gerekli önlemleri almak,
  zorundadır.

3.2. Kusur Karinesi

Yük zarar gördüğünde, taşıyan kusurlu kabul edilir. Yani ispat yükü taşıyana aittir.

3.3. İlliyet Bağı

Zararın taşıma süresi içinde gerçekleşmiş olması gerekir.

---

4. Taşıyanın Sorumluluktan Kurtulma Sebepleri

4.1. Mutlak Sorumsuzluk Sebepleri

• Yangın,
• Kurtarma faaliyetleri,
• Nükleer olaylar.

4.2. Muhtemel Sorumsuzluk Sebepleri

• Mücbir sebep (deprem, savaş, tsunami),
• Deniz tehlikeleri,
• Seyir kusurları,
• Yükletenin kusuru (yanlış ambalaj, tehlikeli yükün gizlenmesi),
• Eşyanın doğal özellikleri (çürüme, paslanma).

4.3. Ağır Kusur ve Kast

Taşıyanın kastı veya ağır kusuru varsa, sorumluluktan kurtulma hakkı ortadan kalkar.

---

5. Zıya ve Hasar Hallerinde Bildirim Yükümlülüğü

5.1. Teslim Anında İnceleme

Gönderilen, eşyayı teslim alırken incelemek zorundadır.

5.2. Bildirim Süreleri

• Açık hasarlar: Teslim anında derhal bildirilmeli.
• Gizli hasarlar: Teslimden itibaren 3 gün içinde yazılı bildirilmelidir.

5.3. Bildirim Yapılmazsa

Eşyanın sağlam teslim edildiği kabul edilir. Ancak taşıyanın kastı veya ağır kusuru varsa bu karine uygulanmaz.

---

6. Uluslararası Düzenlemelerde Zıya ve Hasar

6.1. Lahey-Visby Kuralları

Taşıyanın sorumluluğu sınırlı tutulmuş, birçok sorumsuzluk sebebi öngörülmüştür.

6.2. Hamburg Kuralları

Taşıyanın sorumluluğu genişletilmiş, yük sahibini koruyan hükümler getirilmiştir. Seyir kusuru istisnası kaldırılmıştır.

6.3. Rotterdam Kuralları

Modern yaklaşım benimsenmiş, multimodal taşımaları da kapsayacak şekilde detaylı düzenleme yapılmıştır.

---

7. Zıya veya Hasarın Tazmini

7.1. Tazminatın Hesaplanması

TTK m. 1186’ya göre:

• Tazminat, eşyanın teslim edilmesi gereken yerdeki piyasa değeri esas alınarak belirlenir.
• Sorumluluk sınırları SDR (Özel Çekme Hakkı) üzerinden hesaplanır.

7.2. Sorumluluk Sınırları

• Kilo başına 2 SDR,
• Koli başına 666,67 SDR.

Eğer yük sahibi, taşıma senedinde özel değer beyan etmişse bu sınır uygulanmaz.

---

8. Yargıtay Kararları Işığında Uygulama

• Yargıtay, yükün taşıma süresi içinde hasara uğraması halinde taşıyanın sorumluluğunu kabul etmektedir.
• Ancak ambalaj yetersizliği nedeniyle meydana gelen zararlarda, taşıyan değil yükleten sorumlu tutulmuştur.
• Geminin sefere elverişsizliği, taşıyanın sorumluluğunu doğuran başlıca sebeplerden sayılmıştır.
• Geç teslimden doğan kar kaybı da Yargıtay kararlarında zararın bir türü olarak kabul edilmiştir.

---

9. Sigorta ile İlişkisi

9.1. Yük Sigortası

Yük sahiplerini korur, zarar sigorta üzerinden tazmin edilebilir.

9.2. P&I Kulüpleri

Taşıyanın sorumluluk sigortası olup, sorumluluk sınırları çerçevesinde güvence sağlar.

9.3. Sorunlar

Sorumluluk sınırını aşan zararların kim tarafından karşılanacağı, uygulamada sık sık ihtilaf doğurur.

---

10. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Zararın ispatı: Hasarın taşıma sırasında mı gerçekleştiği, yoksa daha önce mi oluştuğu.
• Geç teslimin ölçülmesi: Kar kayıplarının hesaplanması.
• Ambalaj sorumluluğu: Yetersiz ambalaj nedeniyle zarar oluştuğunda taşıyan mı, yükleten mi sorumlu?
• Uluslararası farklılıklar: Hangi sözleşmenin uygulanacağı (Lahey-Visby, Hamburg, Rotterdam).

---

11. Değerlendirme

• Eşyanın zıyaa veya hasarı, deniz taşımacılığında en çok rastlanan uyuşmazlık konusudur.
• Kusur karinesi gereği taşıyan sorumlu tutulur, ancak bazı istisnalarda sorumluluktan kurtulabilir.
• Yargıtay, taşıyanın özen borcunu geniş yorumlamakta, özellikle geminin elverişsizliği hallerinde taşıyanı ağır sorumluluk altında bırakmaktadır.
• Sigorta sistemi, tarafların menfaatlerini dengeleyen tamamlayıcı bir rol oynamaktadır.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda eşyanın zıyaa veya hasara uğraması, taşıyanın sorumluluğunu doğuran en önemli hallerdendir.

• Zıya, eşyanın tamamen kaybolması; hasar ise kısmi zarar görmesidir.
• Taşıyan, taşıma süresi boyunca yükten sorumludur.
• Kusur karinesi geçerli olduğundan, taşıyan kusursuzluğunu ispat etmedikçe sorumluluktan kurtulamaz.
• Ancak mutlak ve muhtemel sorumsuzluk sebepleri, taşıyan lehine istisnalar tanır.
• Tazminat, eşyanın piyasa değeri esas alınarak belirlenir ve SDR sınırları çerçevesinde hesaplanır.

Sonuç olarak, bu kurum, deniz ticaretinde tarafların menfaatlerini dengeleyen, yük sahiplerini korurken taşıyanı ölçüsüz sorumluluktan uzak tutan temel mekanizmalardan biridir.