Deniz Ticareti Hukukunda Diğer Denizde Taşıma Senetleri ile Taşıyanın Sorumluluğu

Giriş

Deniz ticareti hukukunda taşıma sözleşmeleri yalnızca sözlü anlaşmalarla değil, tarafların hak ve yükümlülüklerini ispatlayan taşıma senetleri ile şekillenir. Bu belgeler, yükün teslim alındığını gösteren makbuz işlevi görürken aynı zamanda taşıyanın sorumluluğunu belirleyen yazılı delillerdir.

Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK), en bilinen taşıma senedi konşimentodur. Ancak konşimento dışında da uygulamada kullanılan ve kanunda düzenlenen “diğer deniz taşıma senetleri” mevcuttur. Bunlar kıymetli evrak niteliği taşımamakla birlikte taşıyanın sorumluluğu bakımından büyük önem arz eder.

---

1. Taşıma Senetlerinin Genel Fonksiyonu

Taşıma senetleri, üç temel işlev görür:

1. Makbuz İşlevi: Yükün taşıyan tarafından teslim alındığını gösterir.
2. Sözleşmenin Delili: Taraflar arasında yapılan navlun sözleşmesinin varlığını ve şartlarını ispatlar.
3. Hak Devri Aracı: Konşimentoda olduğu gibi, bazı belgeler kıymetli evrak niteliği taşıyarak devri mümkün kılar.

Konşimento, üçüncü işlevi de üstlenirken; diğer deniz taşıma senetleri daha çok ilk iki işlevle sınırlıdır.

---

2. Diğer Deniz Taşıma Senetlerinin Türleri

TTK’da konşimento dışında düzenlenen başlıca taşıma senetleri şunlardır:

2.1. Taşıma Senedi (TTK m. 1228 vd.)

• Yükletene verilir, yükün teslim alındığını gösterir.
• Kıymetli evrak değildir, yalnızca ispat gücü vardır.
• Yükün tesliminde ibraz edilmesi gerekmez; gönderilen kimliğini ispat ederek yükü teslim alabilir.

2.2. Yük Senedi

• Yükün türünü, miktarını ve taşıma koşullarını gösterir.
• Daha çok iç taşımacılıkta ve kısa mesafe deniz taşımalarında kullanılır.

2.3. Deniz Yolu Taşıma Belgesi

• Özellikle multimodal taşımacılık (deniz + kara + demiryolu) kapsamında kullanılır.
• Elektronik ortamda da düzenlenebilir.

---

3. Konşimento ile Farkları

• Konşimento: Kıymetli evraktır, ciro edilebilir. Yükün mülkiyetini temsil eder.
• Diğer Senetler: Kıymetli evrak niteliği yoktur, ciro edilemez. Yalnızca ispat vasıtasıdır.

Bu fark, taşıyanın sorumluluğu açısından da önemlidir. Çünkü konşimentoda üçüncü kişiler devreye girebilirken, diğer senetlerde ilişki doğrudan yükleten ve taşıyanla sınırlı kalır.

---

4. Taşıyanın Sorumluluğu

4.1. Genel Kural

TTK’ya göre taşıyan, yükün zıyaı (tam kaybı), hasarı (kısmi zarar) ve gecikmesinden sorumludur. Bu sorumluluk, yükün teslim alınmasından teslim edilmesine kadar devam eder.

4.2. Diğer Senetler Açısından

• Taşıyan, senette belirtilen yükün özelliklerinden sorumludur.
• Eğer taşıma senedinde yükün miktarı, ambalajı veya cinsi yanlış belirtilmişse, taşıyan bu beyanın doğruluğunu ispatla yükümlüdür.
• Taşıyanın sorumluluğu kıymetli evrakın devriyle değil, doğrudan sözleşme ilişkisiyle sınırlıdır.

4.3. Kurtuluş Sebepleri

Taşıyan, bazı hallerde sorumluluktan kurtulabilir:

• Mücbir sebep (fırtına, deprem vb.),
• Yükletenin kusuru (yanlış paketleme, tehlikeli yükün bildirilmemesi),
• Deniz kazaları ve navigasyon hataları.

---

5. Yükletenin ve Gönderilenin Hakları

• Yükleten, taşıma senedine dayanarak yükün teslim alındığını ispat edebilir.
• Gönderilen, taşıma senedi ibrazı olmadan yükün teslimini talep edebilir.
• Diğer senetlerde, yükün devri için ciroya gerek yoktur.

Bu yönüyle diğer senetler, özellikle güven ilişkisine dayalı taşımacılıkta pratiklik sağlar.

---

6. Uluslararası Düzenlemeler

• Hamburg Kuralları, taşıma belgelerinin yalnızca konşimentoyla sınırlı olmadığını, diğer belgelerin de kullanılabileceğini kabul etmiştir.
• Rotterdam Kuralları, elektronik taşıma belgelerine geniş yer vermiştir.
• Lahey-Visby Kuralları daha çok konşimentoya odaklanmıştır.

Günümüzde özellikle konteyner taşımacılığında diğer taşıma belgelerinin önemi giderek artmaktadır.

---

7. Elektronik Taşıma Belgeleri

Dijitalleşmeyle birlikte, diğer deniz taşıma senetleri elektronik ortamda da düzenlenmeye başlanmıştır.

• e-transport document olarak bilinen bu belgeler, sahteciliğe karşı blockchain teknolojisiyle güvence altına alınabilir.
• Elektronik belgeler, hızlı işlem yapma ve uluslararası geçerlilik açısından önemli avantaj sağlar.

---

8. Yargıtay Kararları Işığında Taşıyanın Sorumluluğu

Yargıtay kararlarında öne çıkan ilkeler:

• Diğer taşıma senetleri, konşimento gibi kıymetli evrak değildir.
• Ancak taşıyan, senetteki beyanların doğruluğundan sorumludur.
• Yük zararlarında, taşıyan kusursuzluğunu ispat etmedikçe sorumlu tutulur.
• Gönderilen, senet ibraz etmese de kimliğini ispat ederek yükü teslim alabilir.

Örneğin Yargıtay 11. Hukuk Dairesi kararlarında, taşıma senedinde yazılı miktar ile fiili yük arasında fark varsa, taşıyanın bu farktan sorumlu olduğu belirtilmiştir.

---

9. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

• Senet türünün yanlış seçilmesi: Konşimento yerine taşıma senedi düzenlenmesi, hak kayıplarına yol açabilir.
• İspat sorunları: Senetlerde eksik veya yanlış beyan, yükleten ve taşıyan arasında uyuşmazlık doğurur.
• Sigorta uyuşmazlıkları: Sigortacılar çoğunlukla konşimentoyu aramakta, diğer senetleri sınırlı kabul etmektedir.
• Elektronik belgelerde güvenlik: Dijital belgelerin geçerliliği ve doğrulanması sorun yaratabilmektedir.

---

10. Değerlendirme

“Diğer deniz taşıma senetleri”, özellikle kısa mesafe taşımaları, konteyner taşımacılığı ve multimodal taşımacılıkta önemli bir rol oynar. Konşimentonun kıymetli evrak niteliğine ihtiyaç duyulmayan hallerde, bu belgeler taraflara daha pratik çözümler sunar.

Taşıyan açısından bu senetler, sorumluluk rejimini değiştirmez; yükün zıyaı, hasarı ve gecikmesinden doğan sorumluluk TTK hükümlerine tabidir. Ancak kıymetli evrak niteliği taşımadıkları için üçüncü kişilere karşı sorumluluk sınırları daha dar kalır.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda diğer deniz taşıma senetleri, konşimentonun alternatifi değil, tamamlayıcısıdır.

• Bu belgeler kıymetli evrak niteliği taşımaz, ciro edilemez.
• Taşıyan, senette belirtilen beyanlardan ve yükün taşınmasından sorumludur.
• Yükleten ve gönderilen açısından daha pratik ve hızlı işlem imkânı sağlar.
• Yargıtay uygulaması da taşıyanın sorumluluğunu geniş yorumlamaktadır.

Sonuç olarak, diğer deniz taşıma senetleri taşıyanın sorumluluğunu ortadan kaldırmaz; aksine TTK hükümleri çerçevesinde yükün güvenle taşınması ve teslimini güvence altına alır.