Deniz Ticareti Hukukunda Denizde Kurtarma

Giriş

Denizcilik faaliyetleri, insanlık tarihi boyunca risklerle iç içe olmuştur. Fırtına, çatma, yangın, teknik arızalar veya navigasyon hataları gibi tehlikeler gemileri ve üzerlerindeki yükü tehdit eder. Bu tür durumlarda, gemi veya yükün kurtarılması için gerçekleştirilen faaliyetler “denizde kurtarma” (salvage) olarak adlandırılır.

Denizde kurtarma, sadece ekonomik bir faaliyet değil, aynı zamanda uluslararası denizcilik teamüllerinin ve hukukun da düzenlediği bir kurumdur. Türk Ticaret Kanunu (TTK), denizde kurtarmaya ilişkin hükümleri ayrıntılı olarak düzenlemiş; kurtarma faaliyetinde bulunanların haklarını ve kurtarılan tarafın yükümlülüklerini güvence altına almıştır.

---

1. Denizde Kurtarma Kavramı

1.1. Tanım

Denizde kurtarma, tehlike altında bulunan bir gemi, yük, deniz tesisatı veya diğer deniz mallarının, üçüncü kişiler tarafından deniz üzerinde verilen yardım sayesinde kurtarılması faaliyetidir.

1.2. Unsurları

Bir olayın kurtarma olarak nitelendirilebilmesi için:

• Tehlike: Gemi, yük veya mallar deniz tehlikesi altında olmalıdır.
• Gönüllülük: Kurtarma, hukuken zorunlu olmayan bir iradeyle yapılmalıdır.
• Başarı: Kurtarma faaliyeti sonuç vermeli, mal veya can kurtarılmalıdır.

---

2. Kurtarma ile İlgili Hukuki Çerçeve

2.1. Türk Ticaret Kanunu

TTK m. 1298-1336 arasında denizde kurtarma ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Kanun, kurtarma faaliyetini hem can kurtarma hem de mal kurtarma yönüyle ele alır.

2.2. Uluslararası Sözleşmeler

• 1910 Brüksel Kurtarma Sözleşmesi,
• 1989 Londra Kurtarma Sözleşmesi,

uluslararası alanda temel metinlerdir. Türkiye, 1989 tarihli Londra Sözleşmesi’ni onaylamıştır.

---

3. Kurtarma Türleri

3.1. Can Kurtarma

Denizde tehlikede bulunan kişilerin kurtarılmasıdır.

• TTK’ya göre can kurtaranlara da uygun bir ödül verilebilir.
• Ancak bu ödül, mal kurtarmadaki kadar yüksek değildir.

3.2. Mal Kurtarma

Gemi, yük, deniz tesisi veya diğer malların kurtarılmasıdır.

• Genellikle navlun değerine oranla yüksek bedelli kurtarma ücretlerine konu olur.

---

4. Kurtarma Faaliyetinin Özellikleri

• Gönüllülük: Mürettebatın kendi gemisini kurtarma çabası “kurtarma” sayılmaz; ancak başka bir gemiye yardım ederse bu kurtarmadır.
• Başarı şartı: Ücret talep edebilmek için en azından kısmi bir başarı sağlanmalıdır.
• Sözleşmeye dayalı olabilir: Taraflar, kurtarma faaliyetini sözleşmeyle de kararlaştırabilir (Lloyd’s Open Form gibi).

---

5. Kurtarma Ücreti

5.1. Tanım

Kurtarma faaliyetinde bulunan kişilere ödenen ücrete “kurtarma ücreti” denir.

5.2. Hesaplama Kriterleri

TTK m. 1308’e göre kurtarma ücretinin belirlenmesinde:

• Kurtarılan malın değeri,
• Kurtarma faaliyetinin zorluğu,
• Kurtarıcının gösterdiği özen,
• Tehlikenin derecesi,
• Kurtarma sırasında harcanan zaman ve masraflar,

dikkate alınır.

5.3. Ücretin Ödenmesi

Kurtarma ücreti, genellikle kurtarılan malların değeri üzerinden hesaplanır ve bu mallar üzerinde kanuni rehin hakkı doğar.

---

6. Özel Durumlar

6.1. Çevreye Zararın Önlenmesi

1989 Londra Sözleşmesi ile çevreye yönelik riskler de dikkate alınmıştır. Çevreye zarar verilmesini engelleyen kurtarma faaliyetleri de ödüllendirilir.

6.2. Başarısız Kurtarma

Kurtarma başarısız olursa ücret talep edilemez. Ancak kurtarıcı, yaptığı masrafları isteyebilir.

6.3. Haksız Kurtarma

Malikinin izni olmadan yapılan ve gereksiz görülen kurtarma faaliyetleri ücret hakkı doğurmaz.

---

7. Tarafların Hak ve Yükümlülükleri

7.1. Kurtarıcının Yükümlülükleri

• Dürüstlük ve özenle hareket etmek,
• Gereksiz zarar vermemek,
• Çevreyi korumak.

7.2. Kurtarılan Tarafın Yükümlülükleri

• Kurtarma ücretini ödemek,
• Gerekirse teminat göstermek,
• İşbirliği yapmak.

---

8. Yargıtay Kararları Işığında Kurtarma

Yargıtay, denizde kurtarma uyuşmazlıklarında genellikle şu hususlara dikkat etmektedir:

• Gönüllülük unsurunun varlığı,
• Kurtarılan malın değeri ile kurtarma ücreti arasındaki oran,
• Kurtarıcıların çevreye verdikleri zarar olup olmadığı,
• Mürettebatın kendi gemisini kurtarmasının kurtarma sayılmaması.

Örneğin, Yargıtay 11. HD kararlarında, kurtarma ücreti belirlenirken kurtarılan malın değeri ile verilen emeğin orantılı olması gerektiği vurgulanmıştır.

---

9. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Ücret uyuşmazlıkları: Kurtarma ücretinin yüksek bulunması en yaygın sorundur.
• Çevre boyutu: Çevreyi koruyan kurtarmaların nasıl ödüllendirileceği tartışmalıdır.
• Sigorta ilişkisi: Yük sigortası ve gemi sigortası ile kurtarma ücreti arasındaki sorumluluk paylaşımı.
• Uluslararası farklılıklar: Lahey, Brüksel ve Londra Sözleşmeleri arasındaki farklar uygulamada zorluk yaratır.

---

10. Değerlendirme

• Kurtarma, deniz ticareti hukukunda hem ekonomik hem de insani boyutları olan önemli bir kurumdur.
• Taşıyanı ve yük sahibini güvence altına aldığı gibi, kurtarıcıların da emeğini korur.
• Modern düzenlemeler, çevre koruma boyutunu da işin içine katarak kurumu geliştirmiştir.
• Türk hukukunda, TTK ve uluslararası sözleşmeler paralel uygulanmaktadır.

---

Sonuç

Denizde kurtarma, deniz ticaretinin güvenliğini sağlayan ve tarafların menfaatlerini dengeleyen hayati bir kurumdur.

• Tehlike, gönüllülük ve başarı unsurlarıyla tanımlanır.
• Kurtarma ücreti, kurtarılan malın değeri ve kurtarma faaliyetinin özelliklerine göre hesaplanır.
• Yargıtay içtihatları, bu ücretin hakkaniyete uygun belirlenmesine önem verir.
• Çevreye verilen önemin artmasıyla, sadece mal değil çevreyi koruyan kurtarma faaliyetleri de ödüllendirilmektedir.

Sonuç olarak, denizde kurtarma; deniz ticaretinin, deniz güvenliğinin ve çevrenin korunmasının temel dayanaklarından biridir.

Gözdenur Turna