Deniz Ticareti Hukukunda Çatmada İkame Masrafları

Deniz ticareti hukuku, uluslararası deniz taşımacılığında meydana gelen kazaların ve çatmaların doğurduğu sonuçları ayrıntılı biçimde düzenlemiştir. Çatma, iki geminin denizde veya seyrüsefere elverişli sularda çarpışmasıdır ve çoğu zaman yalnızca gemi gövdesinde değil, yükte, yolcu eşyalarında ve üçüncü kişilere ait tesislerde de zarara yol açar. Bu zararların giderilmesi için açılan tazminat davaları kapsamında gündeme gelen en önemli kalemlerden biri de ikame masraflarıdır.

İkame masrafları, çatma nedeniyle taşınamayan yükün başka bir gemiyle taşınması, seferin devam ettirilmesi veya zararın telafisi için yapılan ek giderleri ifade eder.

---

Çatma Kavramı ve Tazminat Rejimi

Türk Ticaret Kanunu m.1278 vd. çatmayı ayrıntılı şekilde düzenlemiştir. Çatmadan doğan zararların tazmininde genel kural, kusur oranına göre sorumluluktur.

Çatmadan zarar gören taraflar;

• geminin tamir masrafları,
• yük ve eşya zararları,
• seferin aksaması nedeniyle doğan kayıplar,
• ikame masrafları gibi kalemleri talep edebilirler.

Burada önemli nokta, ikame masraflarının doğrudan gemi hasarından farklı olarak “dolaylı fakat öngörülebilir” zarar kategorisinde yer almasıdır.

---

İkame Masrafları Nedir?

İkame masrafları, çatma sebebiyle yükün veya yolcuların planlandığı şekilde taşınamaması halinde, seferin başka bir gemiyle veya farklı bir yöntemle tamamlanması için yapılan giderlerdir.

Örnekler:

• Çarpışma sonucu sefer dışı kalan geminin yükünün, başka bir gemiye aktarılarak taşınması.
• Limanda tamirde bekleyen gemiden boşaltılan konteynerlerin başka bir taşıyıcıya devri.
• Yolcuların farklı bir gemi veya ulaşım aracıyla taşınması.
• Çatma nedeniyle geciken yükün, teslimat süresine yetişmesi için ek taşıma veya depolama masrafları.

Bu tür giderler, doğrudan çatmadan kaynaklanır ve zarar gören taraf tarafından tazminat kalemi olarak ileri sürülebilir.

---

Türk Ticaret Kanunu’nda İkame Masrafları

TTK’da ikame masrafları açıkça tanımlanmasa da “çatmadan doğan zararlar” başlığı altında değerlendirilmektedir.

• TTK m.1281: Kusurlu taraf, kusuru oranında zarardan sorumludur. Burada “zarar” kavramı geniş yorumlanır ve ikame masrafları da bu kapsamda kabul edilir.
• TTK m.1285: Çatma olmaksızın zarar verme hâllerinde (örneğin dalga etkisi, hatalı manevra) çatma hükümleri kıyasen uygulanır. Dolayısıyla bu hallerde de ikame masrafları talep edilebilir.

---

Uluslararası Düzenlemeler

İkame masrafları, uluslararası denizcilik sözleşmelerinde de tazminat kapsamında değerlendirilir.

• 1910 Brüksel Çatma Sözleşmesi: Çatmadan doğan zararların tazmini, kusur oranına göre yapılır. Burada zarar kavramı geniş yorumlanarak ikame giderlerini kapsar.
• Lahey-Visby Kuralları ve Hamburg Kuralları: Taşıyıcının yükü zamanında ve güvenli şekilde teslim yükümlülüğü, ikame masraflarını da gündeme getirir.
• LLMC 1976 (Sorumluluğun Sınırlandırılması Sözleşmesi): Donatanların sorumluluğu belirli limitlerle sınırlandırılmış olsa da, ikame masrafları bu limitler içinde talep edilebilir.

---

Yargıtay Kararlarında İkame Masrafları

Türk yargı pratiğinde Yargıtay, ikame masraflarını “çatmadan doğan zarar” kapsamında kabul etmektedir.

• Bir kararında, çatma sonucu yükü zamanında teslim edemeyen geminin, yükü başka bir gemiye aktarmak zorunda kalması nedeniyle yapılan masrafların “tazmin edilebilir ikame giderleri” olduğuna hükmetmiştir.
• Başka bir kararda ise, yolcuların başka bir gemiyle taşınması için yapılan harcamalar da ikame masrafları olarak değerlendirilmiştir.

Bu kararlar, ikame masraflarının yalnızca doğrudan gemi hasarıyla sınırlı olmadığını, taşımacılık faaliyetinin devamı için yapılan tüm ek giderleri kapsadığını ortaya koymaktadır.

---

İkame Masraflarının Tazmin Şartları

1. Çatmayla İlliyet Bağı: Masraf, doğrudan çatmadan kaynaklanmalıdır.
2. Zararı Azaltma Yükümlülüğü: Zarar gören taraf, makul ve gerekli ölçüde ikame giderleri yapmalıdır. Gereksiz harcamalar tazminat kapsamında olmaz.
3. Belgelendirme: Yapılan masraflar fatura, sözleşme veya resmi belgelerle ispat edilmelidir.
4. Kusur Oranı: Tazminat, kusur oranına göre karşı taraftan talep edilir.

---

Sigorta İlişkisi

Çatmalarda ikame masrafları çoğunlukla P&I sigortası kapsamında karşılanır. Sigorta şirketleri, yapılan ikame giderlerini değerlendirerek öder ve kusurlu tarafa rücu eder. Bu nedenle, ikame masraflarının belgelenmesi sigorta sürecinde de kritik öneme sahiptir.

---

Uygulamadaki Örnekler

• Boğaz Çatmaları: İstanbul Boğazı’nda çatışmaya karışan geminin sefer dışı kalması üzerine yükün başka gemilere aktarılması.
• Liman Çatmaları: Limanda yanaşma sırasında hasar gören geminin yolcu taşıyamaması ve yolcuların başka ulaşım araçlarıyla taşınması.
• Konteyner Taşımacılığı: Çatma nedeniyle konteyner gemisinin gecikmesi üzerine yüklerin aktarma limanında başka gemilere yönlendirilmesi.

Bu örnekler, ikame masraflarının deniz taşımacılığında sık karşılaşılan bir tazmin kalemi olduğunu göstermektedir.

---

Sonuç

İkame masrafları, deniz ticareti hukukunda çatmalardan doğan tazminat davalarının önemli kalemlerinden biridir. Türk Ticaret Kanunu, uluslararası sözleşmeler ve Yargıtay kararları dikkate alındığında, ikame masrafları:

• Çatmadan doğan zarar kapsamında kabul edilir,
• Kusur oranına göre tazmin edilir,
• Zarar gören tarafın zararı azaltma yükümlülüğü dikkate alınır,
• Sigorta sistemi içinde karşılanabilir.

Bu yönüyle, ikame masrafları, hem taşımacılık faaliyetlerinin sürekliliğini güvence altına alır hem de deniz ticaretinde adaletli bir tazmin rejiminin sağlanmasına katkı sunar.