Deniz Ticareti Hukukunda Bayrak Çekme Hakkı ve Kullanılması

Giriş

Deniz ticaretinde gemiler yalnızca yük veya yolcu taşıyan araçlar değil; aynı zamanda devletlerin egemenliklerini uluslararası alanda temsil eden sembollerdir. Bir geminin hangi ülkenin bayrağını taşıdığı, onun tabiiyetini, uygulanacak hukuku, devletin denetim ve koruma yetkisini belirler. Bayrak çekme hakkı, bu bağlamda deniz ticareti hukukunun en önemli kurumlarından biridir.

Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve uluslararası sözleşmeler, hangi gemilerin Türk bayrağı çekebileceğini, bu hakkın nasıl kullanılacağını ve hukuki sonuçlarını düzenlemiştir. Bu makalede, bayrak çekme hakkı ve kullanılması, hukuki dayanakları, kapsamı, sonuçları, Yargıtay kararları ışığında uygulaması ve güncel sorunlarla birlikte ele alınacaktır.

---

1. Bayrak Çekme Hakkının Hukuki Niteliği

1.1. Tabiiyet Göstergesi

Bayrak, geminin tabiiyetini gösterir. Hangi devletin bayrağını taşıyorsa, o devletin hukukuna tabidir.

1.2. Egemenlik Sembolü

Bayrak çekmek, geminin uluslararası sularda o devlete bağlı olduğunu ifade eder. Böylece devletin gemi üzerinde denetim yetkisi doğar.

1.3. Hukuki Sonuçları

• Gemide uygulanacak hukuk belirlenir.
• Gemi, bayrak devleti tarafından korunur.
• Gemi, bayrak devleti adına uluslararası alanda tanınır.

---

2. Hukuki Dayanaklar

2.1. Türk Hukuku

• TTK m. 940-946: Türk bayrağı çekme hakkı ve şartlarını düzenler.
• 4490 sayılı Türk Uluslararası Gemi Sicili Kanunu (TUGSK): TUGS’a kayıtlı gemilerin Türk bayrağı çekmesini sağlar.

2.2. Uluslararası Hukuk

• Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (UNCLOS, m. 91-94): Her devletin gemilerine kendi bayrağını çekme hakkı verdiğini ve etkin denetim yükümlülüğünü öngörür.
• Bayrak devleti ilkesi: Gemiler yalnızca bir devletin bayrağını çekebilir, çifte bayrak taşınması yasaktır.

---

3. Türk Bayrağı Çekme Hakkı

3.1. Türk Bayrağı Çekebilecek Gemiler

• Tamamı Türk vatandaşlarına ait gemiler.
• Türk ticaret şirketlerine ait gemiler.
• Kamu kurum ve kuruluşlarına ait gemiler.
• Türk Uluslararası Gemi Sicili’ne kayıtlı gemiler.

3.2. Yabancı Ortaklı Şirketlerde Durum

• Türk şirketlerinde yabancı ortak bulunması, tek başına Türk bayrağı çekmeye engel değildir.
• Ancak şirket yönetiminde Türk hâkimiyeti aranır.

3.3. Geçici Bayrak Çekme

• Yabancı bayraklı bir gemi satın alındığında, Türk siciline kaydedilene kadar geçici bayrak çekme belgesi verilir.
• Bu belge, genellikle 3 ay süreyle geçerlidir.

---

4. Bayrak Çekme Hakkının Kullanılması

4.1. Sicile Kayıt

• Bayrak çekme hakkı, geminin Türk gemi siciline kaydedilmesiyle kullanılabilir.
• Sicile kayıt, mülkiyetin ve tabiiyetin resmiyet kazanmasını sağlar.

4.2. Bayrağın Gemide Bulundurulması

• Gemide daima Türk bayrağı bulundurulmalı ve uygun şekilde asılmalıdır.
• Bayrak, seyrüsefer sırasında görünür şekilde çekilmelidir.

4.3. Bayrağın İndirilmesi Yasağı

• Gemiler, ancak bayrak değiştirme hakkı doğuran hukuki işlemler sonucu başka bir devlet bayrağını çekebilir.
• Keyfi bayrak değiştirme, bayraksız gemi statüsüne yol açar ve uluslararası hukukta ciddi yaptırımlar doğurur.

---

5. Bayrak Çekme Hakkının Sonuçları

5.1. Hukuki Sonuçlar

• Gemi Türk hukukuna tabi olur.
• Sicile güven ilkesi işletilir.
• Gemi üzerindeki işlemler Türk mahkemelerinde görülür.

5.2. Uluslararası Sonuçlar

• Gemi, uluslararası sularda Türk gemisi statüsünde işlem görür.
• Türkiye, bayrak devleti olarak gemi üzerinde denetim yetkisine sahiptir.

5.3. Ekonomik ve Sosyal Sonuçlar

• Türk bayrağı taşıyan gemiler, devletin sağladığı teşvik ve muafiyetlerden yararlanabilir.
• Mürettebat için sosyal güvenlik avantajları söz konusu olur.

---

6. Bayrak Çekme Hakkının Kaybı

• Geminin yabancıya satılması.
• Türk vatandaşlığı veya şirket şartlarının kaybedilmesi.
• Geminin Türk sicilinden terkin edilmesi.
• Geminin fiilen yok olması veya gemi vasfını kaybetmesi.

---

7. Yargıtay Kararları Işığında Bayrak Çekme Hakkı

• Yargıtay 11. HD, 2015/4211 E., 2017/5870 K.: Bayrak çekme hakkı, geminin mülkiyetine bağlıdır; sicile kayıtlı olmayan gemi Türk bayrağı çekemez.
• Yargıtay 11. HD, 2016/712 E., 2017/3489 K.: Geçici bayrak çekme belgesiyle taşınan bayrağın sonuçlarının süreyle sınırlı olduğu belirtilmiştir.
• Yargıtay 11. HD, 2018/3420 E., 2019/2216 K.: TUGS’a kayıtlı gemilerin Türk bayrağı çekme hakkı, uluslararası deniz hukuku bakımından geçerli kabul edilmiştir.

---

8. Uygulamadaki Sorunlar

• Çifte sicil (klasik sicil ve TUGS) arasında uygulama farklılıkları.
• Yabancı sermayeli şirketlerde bayrak çekme şartlarının yoruma açık olması.
• Elektronik sicil sisteminin yeterince gelişmemiş olması.
• Bayrak kiralama (flag of convenience) uygulamalarıyla rekabet güçlüğü.

---

9. Çözüm Önerileri

• Uygulama birliği sağlanmalı: Sicil müdürlükleri için açık yönergeler hazırlanmalı.
• Elektronik sistemler geliştirilmelidir: Bayrak çekme hakkı ve sicil kayıtları dijital ortama taşınmalı.
• Teşvikler artırılmalı: Türk bayrağı çekmenin cazibesi ekonomik olarak güçlendirilmelidir.
• Uluslararası denetim yükümlülüğü etkin uygulanmalı: Türkiye, bayrak devleti olarak uluslararası yükümlülüklerini eksiksiz yerine getirmelidir.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda bayrak çekme hakkı ve kullanılması, gemilerin tabiiyetini, uygulanacak hukuku ve devletin denetim yetkisini belirleyen temel bir kurumdur.

• Bayrak, geminin kimliği ve uluslararası temsil gücüdür.
• Türk bayrağı çekme hakkı, yalnızca TTK ve TUGSK’da belirtilen şartları taşıyan gemilere tanınır.
• Yargıtay kararları, bu hakkın yalnızca sicile kayıtlı gemiler için geçerli olduğunu açıkça ortaya koymuştur.

Sonuç olarak bayrak çekme hakkı, yalnızca sembolik bir unsur değil; hukuki güvenlik, ticari istikrar ve devlet egemenliği açısından deniz ticaretinin en önemli yapı taşlarından biridir.

Gözdenur Turna