Deniz Sigortasında Temerrüt, Mücbir Sebep ve Kusur: TTK Perspektifinden Kapsam, Etkileşim ve Uygulama Rehberi

Bu makale, deniz sigortasında üç kritik kavramın—temerrüt, mücbir sebep ve kusur—Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve denizcilik pratiği ışığında nasıl uygulandığını açıklar. Prim temerrüdü, ihbar temerrüdü, sigortacının ödeme temerrüdü, savaş/yaptırım/afet gibi mücbir sebep senaryoları ile kast–ağır kusur–ihmal, warranty/özen borcu ihlallerinin teminata etkisi; proximate cause (en yakın sebep) analizi, rücu–halefiyet, zararı azaltma (sue & labour) ve delil yönetimi başlıklarıyla birlikte ele alınır.

1) Neden bu üçlü (temerrüt–mücbir sebep–kusur) deniz sigortasında kritik?

Denizde hasar “ani” görünse de hukuki denetim üç katmanda yapılır:

1. Borç doğdu mu ve ifası gecikti mi? (temerrüt)

2. İfanın engeli tarafların kontrolü dışında mı? (mücbir sebep)

3. Zararın nedeni kimin davranışı? (kusur – kasıt/ağır kusur/ihmal)

Sigorta poliçesi riskin finansmanıdır; fakat kapsama girmek için poliçe şartları, yasal yükümlülükler ve sebep–sonuç bağı bir arada değerlendirilir. Deniz sigortasında bu denetim, taşıma belgeleri (konşimento, manifest), operasyon kayıtları (AIS/VDR, survey/tally, EDI) ve poliçe klozları üzerinden yürür.

2) Temerrüt: Hangi gecikme teminata zarar verir?

2.1. Prim temerrüdü (sigortalının gecikmesi)

• Ne olur? Prim, poliçede öngörülen vadede ödenmezse; çoğu düzenlemede teminat askıya alınır veya belirli bir bekleme dönemi sonrası sona erebilir.

• Risk: Hasar askı süresinde meydana gelirse, kapsam tartışması doğar.

• Pratik çözüm: Prim ödeme takvimini navlun ve yükleme planıyla eşitleyin; finansmanda loss payee veya otomatik ödeme talimatı kullanın.

2.2. İhbar temerrüdü (geç bildirim)

• Ne olur? Hasar/olay geç veya eksik ihbar edilirse; zararın büyümesi sigortalıya yüklenebilir ve tazminatta indirim/ret gündeme gelebilir.

• Pratik çözüm: “24 saat ihbar / 7 gün survey / 1 yıl time-bar” gibi iç SLA oluşturun; acentelere ve kaptana tek sayfa ihbar/tutanak şeması dağıtın.

2.3. Sigortacının ödeme temerrüdü

• Ne olur? Eksiksiz dosyaya rağmen makul sürede tazmin ödenmezse; faiz, giderler ve (poliçe/kanuna göre) ek sorumluluk doğabilir.

• Pratik çözüm: Eksiksiz evrak listesi (survey, faturalar, konşimento, EDI, foto/video) ve tazmin talebi kronolojisi tutun; uzayan durumlarda yazılı ihtar–temerrüt prosedürünü işletin.

2.4. Risk artışı ve yan yükümlülüklerde temerrüt

• Ne olur? Riskin ağırlaştırılması bildirilmeyip warranty/özen şartları ihlal edilirse (ör. güverte yükü, tehlikeli yük bildirimsizliği, rotadan sapma), teminat daralabilir.

• Pratik çözüm: Charter–B/L–poliçe dilini senkronize edin; “deviation/liberty”, trading limits/war risks uyuşmazlığını baştan giderin.

3) Mücbir sebep: Peril mi, mazeret mi?

3.1. Kavramın iki yüzü

• Borçlar hukuku yüzü (mazeret): Tarafın kontrolü dışındaki olay (deprem, savaş, geniş çaplı ambargo/yaptırım, liman kapanması) ifa engeli yaratırsa temerrüt mazur görülebilir.

• Sigorta hukuku yüzü (peril): Aynı olayın hasarı doğurması ayrı bir şeydir. Mücbir sebep, poliçede teminat verilen riziko ise ödeme olur; hariç tutulan riziko ise ödeme olmaz.

3.2. Savaş–yaptırım–grev: Ayrıştırma

• Savaş/yaptırım riskleri çoğu poliçede ek kloz ile yönetilir (war/strike risks). Teminat yoksa, mücbir sebep borç ilişkisini mazur kılabilir; fakat hasarın tazmini için ayrı teminat gerekir.

• Yaptırım klozları (sanctions), sigortacının ödeme yapamamasını hukuken gerekçelendirebilir. Bu klozlar, FM ile kesişir ama teminatsız risk yaratabilir.

3.3. Liman kapanması–rotadan sapma (deviation)

• FM etkisi: Liman otoritesinin kapatma kararı, gecikmeyi mazur kılabilir.

• Teminat etkisi: Sapma warranty ihlali oluşturuyorsa, FM tek başına teminatı kurtarmayabilir. Çözüm: Charter–poliçe uyumu ve ön bildirim mekanizması.

3.4. “Mücbir sebep zarara sebep oldu” argümanı

• Sigortacı, en yakın sebep (proximate cause) analizini yapar: Hasarın asıl nedeni FM mi, yoksa özen borcunun ihlali mi? Örn. fırtına var ama hatch cover kusurluysa, kusur ağır basabilir.

4) Kusur: Kasıt–ağır kusur–ihmal ve teminat

4.1. Dereceler ve sonuçları

• Kasıt: Bilerek ve isteyerek zarara yol açma. Teminat genellikle dışındadır.

• Ağır kusur: Bariz özen eksikliği (ör. IMDG tehlikeli yük bildirimsizliği, bariz hava riski varken güvertede korumasız taşıma). Kapsam daralabilir, muafiyet/dedektibıl artabilir.

• Basit ihmal: Yönetilebilir hata; çoğu all risks poliçede kapsamdadır, ancak hasar azaltma adımları atılmadıysa indirim olabilir.

4.2. Warranty/özen borcu ve “due diligence”

• Seaworthiness/ cargoworthiness (denize/yüke elverişlilik), hız–tüketim, bunker kalitesi, güverte yükü kuralları; deviation/trading limits; dangerous goods beyanı gibi alanlar warranty niteliği taşır.

• İhlalin etkisi: Warranty ihlali, sebep bağından bağımsız olarak bile kapsamı etkileyebilir; poliçe diline bakılır.

4.3. Proximate cause (en yakın sebep)

• Soru: Zararı gerçekten hangi neden doğurdu?

• Örnek: Fırtına (teminatlı peril) + yetersiz kapak bakımı (kusur). Deliller kusuru ağır basan neden olarak gösteriyorsa, tazminat azalır/ reddedilir.

4.4. Sue & labour – zararı azaltma yükümlülüğü

• Mantık: Hasar anında gemi/zahire için makul masraf yapın, kayıtlayın; sigortacı bu masrafları ayrıca karşılayabilir.

• İhlal: Hiçbir şey yapmamak veya geç kalmak, kusur kapsamında tazminatı zayıflatır.

5) Üç kavramın etkileşimi: “Matriks” yaklaşımı

Anahtar: Temerrüt kapsamı dışarı taşıyabilir; FM temerrüdü mazur kılabilir ama teminat sağlamaz; kusur ise teminat varlığını ve miktarını belirler.

6) Uygulamadan dosya kurguları

Dosya 1 – Orijinalsiz teslim ve ihbar temerrüdü
Konteyner yanlış kişiye teslim edildi; acente baskı altında release yaptı. Yük sigortacısı tazmin ödedi, rücuya hazırlanıyor. Geç ihbar yüzünden kritik evraklar eksik.

• Hukuki çerçeve: Misdelivery çoğu P&I’da ağır risk; ihbar temerrüdü ispatı zorlaştırır.

• Çözüm: eB/L logları, KYC/2FA, acente talimat zinciri hızla tamamlanmalı; time-bar takvimi çalıştırılmalı.

Dosya 2 – Fırtına + hatch cover bakımsızlığı (proximate cause)
Yük ıslandı. “Fırtına” teminatlı; fakat kapakların bakım kayıtları zayıf.

• Hukuki çerçeve: En yakın sebep bakım kusuru olarak okunabilir.

• Çözüm: Klas/ bakım planı, son test raporları, foto–video ile due diligence ispatı güçlendirilmeli.

Dosya 3 – Yaptırım klozu ve tazminat gecikmesi
Varış limanı yaptırım listesine alındı; banka ödemeyi durdurdu.

• Hukuki çerçeve: Sanctions clause ödeme engeli doğurabilir; bu sigortacının temerrüdünü mazur edebilir.

• Çözüm: Alternatif ödeme kanalı, loss payee değişikliği ve forum rezervleri devreye alınmalı.

7) Sözleşme ve kloz mimarisi: “Önceden düzelt, sahada uğraşma”

1. Prim/teminat takvimi: Prim vadesi, yükleme programına bağlansın; otomatik ödeme + hatırlatıcı.

2. Notice/claims cooperation: Süreler ve zorunlu belgeler tek sayfa ek; kaptan/acenteye eğitim.

3. Warranty’ler: Seaworthiness/cargoworthiness, dangerous goods, deck cargo, deviation, trading limits açık ve ölçülü olsun.

4. War/strike & sanctions: Ek teminatlar ve ödeme engelleri net; alternatif ödeme/teminat planı yazılsın.

5. Sue & labour: “Masrafı yap, faturasını getir” cümlesi net; limit ve onay usulü belirt.

6. Forum/tahkim: Charter–B/L–poliçe aynı forum veya uyumlu tahkim (ISTAC/LMAA/ICC).

7. Rücu/halefiyet: “Sigortacı rızası olmadan ibra/indirim yoktur” kaydı; waiver sadece olay sonrası ve yazılı onayla.

8) İspat ve delil yönetimi: “Dava açmadan dosyayı kazan”

• Operasyon: AIS/VDR/ECDIS çıktıları, hava–deniz raporları, rota–hız grafikleri.

• Yükleme/boşaltma: Survey/tally, foto–video, terminal EDI, seal kayıtları.

• Belge akışı: Konşimento (temiz/rezerv), mate’s receipt, eB/L logları, acente talimatları.

• Takvim: 24 saat ihbar, 7 gün survey, 1 yıl time-bar; uzlaşma için standstill/time extension mektupları.

9) Avukat için 12 maddelik saha kontrol listesi

1. Prim–teminat eşzamanlılığı sağlandı mı?

2. İhbar–survey–time-bar takvimi işletiliyor mu?

3. Warranty alanları (seaworthiness, dangerous goods, deviation) ihlalsiz mi?

4. War/strike–sanctions klozları ve ek teminatları var mı?

5. Sue & labour masrafları belgeli mi?

6. Proximate cause analizi delillerle destekli mi?

7. Charter–B/L–poliçe forumları uyumlu mu?

8. Rücu/halefiyet için ibra–feragat yok mu; sigortacı rızası alındı mı?

9. eB/L’de KYC/2FA ve release logları tam mı?

10. Hatch cover/bunker/IMDG gibi teknik başlıklarda bakım ve eğitim kayıtları mevcut mu?

11. Sanctions nedeniyle ödeme engeli varsa alternatif kanal planlandı mı?

12. Masraf/zarar kalemleri makul ve faturalı mı (recovery’ye uygun)?

10) Sonuç: Üç ayağı birlikte yöneten kazanır

Deniz sigortasında başarı; temerrüt riskini takvim ve prosedürle sıfırlamak, mücbir sebebi doğru kategorize etmek (peril mi mazeret mi?) ve kusuru delille yönetmekten geçer. Proximate cause, warranty ve sue & labour üçlüsü sahada çalıştığında, tazminat hızlanır, rücu imkânları güçlenir ve maliyet öngörülebilir hale gelir. Kısa formül:
Doğru zaman (temerrütsüz) + Doğru ayrım (FM/peril) + Doğru davranış (kusursuz/özenli) = Çalışan teminat.