Deniz Sigortasında Halefiyet: TTK Işığında Rücu Mekanizmasının Uygulaması, Kapsamı ve Çatışma Alanları

Bu makale, deniz sigortasında halefiyet (subrogation) kurumunu Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde açıklıyor. Yük (cargo), gövde–makine (H&M) ve P&I dosyalarında halefiyetin şartları, sınırları, zamanaşımı–yetki–tahkim bağlantısı, waiver of subrogation tartışmaları, delil ve süreç yönetimi ile pratik kontrol listeleri sunuluyor.

1) Halefiyet nedir, deniz sigortasında neden etkili?

Sigortacı, tazminatı ödedikten sonra sigortalının üçüncü kişilere karşı sahip olduğu istem haklarını ödenen tutarla sınırlı olmak üzere devralır. Denizcilik pratiklerinde bu, çoğunlukla yük sigortacısının taşıyana, fiilî taşıyana, terminale veya stivadora karşı rücu yoluna gitmesi; H&M tarafında çarpışma ya da rıhtım hasarlarında karşı donatana başvurulması; P&I tarafında ise üçüncü kişi zararları sonrası ilgili sorumlulara yönelim şeklinde karşımıza çıkar. Kısacası halefiyet, “hasarı finanse edenin, sorumlu olana fatura etmesi” için kurumsal bir köprü kurar.

2) Hukuki dayanak ve emredici çerçeve

TTK’nın mal ve sorumluluk sigortalarına ilişkin hükümleri, tazminat ödeyen sigortacının sigortalının yerine geçerek üçüncü kişilere yönelmesine izin verir. Kural basittir: Ödeme yapıldığı anda, sigortacı sigortalının mevcut haklarını aynı koşullarla devralır; varsa açılmış davalar da aynı yerden sürdürülebilir. Sigortalı, bu hakların korunmasına engel olacak tasarruflarda bulunursa (örneğin sorumlu kişiyi ibra etmek, sürelere riayet etmemek), doğacak kayıptan sigortacıya karşı sorumlu olur. Ayrıca, halefiyeti toptan bertaraf eden sözleşme kayıtları, kanunun koruyucu mantığı nedeniyle geçersizlik riski taşır. Buna karşılık, olay sonrasında sigortacının açık, bilinçli ve yazılı onayıyla yapılan sınırlı feragatler uygulamada mümkündür.

3) Hangi dosyalarda halefiyet doğar?

(a) Yük sigortası (Cargo)

İstif–ventilasyon hataları, güverte yükü tartışmaları, orijinal konşimento ibrazı olmadan teslim (misdelivery), terminal ve elleçleme kaynaklı zararlar, tehlikeli yük bildirimi eksiklikleri gibi hallerde sigortacı tazminatı öder; sonrasında taşıyan ve ilgili diğer aktörlere karşı sigortalının sahip olduğu ölçüde talepte bulunur.

(b) Gövde–Makine (H&M)

Çarpışma (collision) veya rıhtım/vinç hasarlarında, H&M tazminatı yaptıktan sonra karşı tarafa rücu eder. Bu noktada H&M ile P&I teminatlarının hangi parçayı üstlendiği, sınırlama rejimleri ve kusur oranları dosyanın kaderini belirler.

(c) P&I

Kişisel yaralanma/ölüm, kirlilik, enkaz kaldırma, yanlış teslim gibi üçüncü kişi taleplerinde kulübün yaptığı ödemeler sonrası asıl sorumlulara yönelim gündeme gelir. Bu rücuda da sigortacı, sigortalının sahip olduğu savunma ve sınırlamalara birebir bağlıdır.

4) Halefiyetin şartları ve sınırları

• Ödeme şartı: Halefiyet, sigortacının tazminatı fiilen ödemesiyle doğar. Kısmi ödeme varsa, ikame de o oranla sınırlıdır.

• Mevcut hakla bağlılık: Sigortacı, sigortalının sahip olmadığı bir yetkiyi tek başına yaratamaz. Rücuda muhatap olan kişi, sigortalıya karşı ileri sürebileceği aynı savunmaları (zamanaşımı, forum, sınırlama, kusur indirimi vb.) sigortacıya karşı da ileri sürebilir.

• Davamı devralma: Sigortalının açtığı dava varsa, sigortacı usulden kesinti olmaksızın sürece dahil olup aynı hat üzerinde devam edebilir.

• Hakların korunması: Sigortalı; ihtarların yapılması, sürelerin durdurulması/uzatılması, delillerin saklanması gibi rücu imkânını canlı tutan adımları atmakla yükümlüdür; ihmali halinde tazminatta tenzil gündeme gelebilir.

5) Süre, yetki ve tahkim: Halef selefin izinden gider (ifade özgünleştirildi)

Halef sigortacı, sigortalının tabi olduğu zaman ve yer kurallarına bağlıdır. Başka deyişle, hangi süreler işliyorsa, hangi mahkeme/tahkim yetkiliyse, sigortacı da aynı rejime tabidir. Deniz taşımalarında özellikle konşimentolu taşımalarda kısa zamanaşımı sıklıkla karşımıza çıkar; bu süre, halef için de işlemeye devam eder. Konşimentodaki tahkim/yetki kaydı, rücu davasının adresini belirler. Uygulamada en güvenli yaklaşım; hasar olur olmaz ihbar, time extension/standstill talepleri ve forum rezerv yazılarının birlikte gönderilmesidir.

6) “Waiver of subrogation” ve feragat: Nerede sorun, nerede çözüm?

Piyasada, tarafların önceden rücu etmeme sözü verdiği klozlara sık rastlanır. Ne var ki genel ve peşin feragat, kanunun halefiyeti koruyan yapısıyla çatışabilir. Bu nedenle:

• Olay öncesi, sınırsız feragat → geçersizlik riski yüksektir.

• Olay sonrası, somut dosyaya özgü ve sigortacının açık onayına dayanan feragat → uygulamada geçerli kabul edilebilir.

• Sigortalının yükümlülüğü → rücu hakkını zayıflatacak ibra/indirim gibi tasarruflar sigortacı karşısında sorumluluk doğurur.

Yapı taşları doğru yerleştirilirse (claims cooperation, joint survey, sigortacı rızası şartı), halefiyetin işletilmesi hem hızlı hem de uyumlu yürür.

7) Uygulamadan üç örnek

Örnek 1 – Orijinalsiz teslim (misdelivery):
Alıcı, orijinal konşimento ibraz etmeden yükü alıyor; yük sigortacısı zararı ödüyor. Halefiyetle taşıyana rücu edildiğinde taşıyan konşimentodaki tahkim yetkisini ve kısa süre sınırlarını ileri sürüyor. Dosya, eB/L logları, release talimat zinciri ve KYC/2FA kayıtları ile desteklenirse sigortacının başarı şansı yükselir. En doğru pratik, hasarı öğrenir öğrenmez time extension almak ve foruma itiraza hazır olmaktır.

Örnek 2 – Konteynerde yoğuşma (sweat):
Bozulabilir yükte rutubet kaynaklı hasar var. Taşıyan, ambalaj kusuru savunmasına yaslanıyor. Sigortacı; ventilasyon–ısıl kayıtlar, istif planı, survey ve foto/video ile taşımanın özensizliğini ortaya koyabilir. Halefiyet yalnız ödenen miktar kadar yürür; bu nedenle zararın kapsamlı, belgeli ve makul kalemlerden oluşması önemlidir.

Örnek 3 – Rıhtım hasarı ve H&M ödemesi:
Yanaşmada oluşan rıhtım/vinç hasarı nedeniyle H&M tazmin ediyor. Sonra karşı tarafa rücu edilirken kusur dağılımı, sınırlama rejimi ve ispat belirleyici olur. P&I ile çakışan alanlarda (ör. karşı tarafın üçüncü kişiye verdiği zarar) koordinasyon şarttır.

8) Sık görülen 10 sorun ve pratik çözümler

1. Yanlış muhatap seçimi: Fiilî taşıyan, terminal veya forwarder atlanıyor.
   – Çözüm: Konşimento, booking note, manifesto, acente yazışmaları ve eB/L kayıtları birlikte okunmalı.

2. Zamanaşımı tuzağı: İç yazışmalar sürerken süre kaçırılıyor.
   – Çözüm: Olay anında time-bar takvimi çıkarın; standstill/extension yazılarını erken gönderin.

3. Forum çatışması: Poliçe İngiliz hukukuna, B/L farklı tahkime bağlı.
   – Çözüm: Rücu davası asli borç ilişkisine uyar; taşıma sözleşmesindeki forum önceliklidir.

4. Delil zafiyeti: Survey–tally/foto–video eksik, terminal EDI alınmamış.
   – Çözüm: “Olay dosyası”nı 24 saat içinde toplayın; AIS/VDR/ECDIS çıktılarını standarda bağlayın.

5. Genel feragat (waiver) kullanımı: Peşin rücu yasağı yazılmış.
   – Çözüm: Olay sonrası ve sigortacının açık onayını içeren sınırlı feragat kurgulayın.

6. Sigortalının halefiyeti zedelemesi: Sorumluyu ibra/indirim.
   – Çözüm: Poliçeye “sigortacı onayı olmadan ibra yoktur” hükmünü koyun; eğitim yapın.

7. Çoklu sigorta ve iç katkı: Paylaştırma belirsiz.
   – Çözüm: Sigortacılar arası oran ve iç rücu mekanizmasını protokolle netleştirin.

8. Kıymet beyanı (declared value) kaosu: Sınırlama kalkmış fark edilmemiş.
   – Çözüm: Konşimento–navlun–sigorta üçgenini baştan eşitleyin; prim/limit yeniden yazın.

9. IMDG/tehlikeli yük ihlalleri: Rücuda kusur oranı tartışmalı.
   – Çözüm: MSDS, etiket–ambalaj fotoğrafları ve bildirim kanıtları dosyaya girsin; eğitim zorunlu olsun.

10. P&I–LOI yanılgısı: LOI’nin tüm riski kapattığı zannediliyor.
    – Çözüm: LOI poliçe yerine geçmez; banka teminatı ve kulüp onayıyla sınırlı risk kabul edin.

9) Sonuç: Sağlam kurgu → Hızlı tahsil

Deniz sigortasında halefiyet, finansmanı üstlenen ile zarara yol açan arasındaki mesafeyi kısaltan temel araçtır. Başarının sırrı; ödemeyle doğan ikamenin sınırlarını bilmek, sigortalının kaderini (süre, forum, savunmalar) aynen paylaşmak, delil ve süre yönetimini saatlik disiplinle yürütmektir. Sözleşme–poliçe metinleri aynı dili konuştuğunda ve halefiyet sonrası rücu planı olay anında devreye alındığında, tazmin edilen bedelin tahsili hem daha hızlı hem de daha öngörülebilir olur.