Deniz İşçisinin Dinlenme Hakkı

Deniz İşçisinin Dinlenme Hakkı

1. Giriş: Deniz İşçisinin Dinlenme Hakkı Neden Bu Kadar Önemli?

Denizcilik sektörü, 7/24 çalışan, vardiyalı ve çoğu zaman kapalı bir ortamda geçen zorlu bir çalışma hayatı demek. Bu sebeple deniz işçisinin dinlenme hakkı, sadece bir “konfor” meselesi değil; doğrudan iş sağlığı, güvenliği ve can emniyeti ile ilgili bir zorunluluktur.

Türk hukukunda gemi adamlarının çalışma ilişkileri esas olarak 854 sayılı Deniz İş Kanunu (DİK) ile düzenlenmiştir. Kanun, gemi adamının günlük ve haftalık çalışma süresini belirleyerek dinlenme süresini dolaylı olarak güvence altına alır.

Buna paralel olarak, uluslararası alanda ILO Denizcilik Çalışma Sözleşmesi (MLC 2006) ve STCW düzenlemeleri, gemi adamlarının en az dinlenme süresi ve kayıt yükümlülükleri açısından ayrıntılı standartlar getirmektedir.

---

2. Hukuki Çerçeve: Deniz İş Kanunu, İş Kanunu ve Uluslararası Standartlar

2.1. 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’na Göre Çalışma Süresi

Deniz işçisinin dinlenme hakkı, DİK’te doğrudan “dinlenme” başlığıyla değil, “iş süresi” ve “fazla çalışma” hükümleriyle düzenlenir.

• Genel iş süresi: DİK m. 26’ya göre günlük 8 saat, haftalık 48 saat çalışma esastır; bu süre haftanın iş günlerine eşit şekilde bölünerek uygulanır.

• İş süresi; gemi adamının iş başında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süre olarak tanımlanır.

Dolayısıyla, günlük 8 saatin ve haftalık 48 saatin dışında kalan zaman, kural olarak deniz işçisinin dinlenme zamanıdır.

2.2. Fazla Çalışma ve Dinlenme Hakkı İlişkisi

DİK m. 28, bu sürelerin üzerinde yapılan çalışmaları “fazla çalışma” olarak nitelendirir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 11.02.2014 tarihli bir kararında, DİK’e tabi gemi adamlarının fazla çalışmasının hem günlük 8 saati hem haftalık 48 saati aşan kısımlar üzerinden değerlendirilmesi gerektiğini belirterek, işçinin dinlenme alanını daraltan her tür uygulamada fazla çalışma ücretinin devreye gireceğini vurgulamıştır.

Bu yaklaşım, fazla çalışma kurumunu aynı zamanda dinlenme hakkının ihlaline karşı bir tazmin mekanizması hâline getirir.

2.3. Uluslararası Standartlar: MLC 2006 ve Asgari Dinlenme

MLC 2006 ve ilgili düzenlemeler, gemi adamları için asgari dinlenme süresini şöyle belirler:

• 24 saatlik her dönemde en az 10 saat dinlenme,

• 7 günlük her dönemde en az 77 saat dinlenme.

Bu normlar, özellikle uluslararası sefer yapan gemilerde Türk hukukunun yorumlanmasında yol gösterici kabul edilmektedir.

---

3. Günlük Çalışma Süresi, Vardiya Sistemi ve Dinlenme

3.1. Günlük Dinlenme: Çalışma Süresinin Ters Yüzü

DİK m. 26 uyarınca deniz işçisinin günlük 8 saatlik çalışması dışında kalan zaman, onun günlük dinlenme hakkının çerçevesini çizer.

Uygulamada;

• 4/8 vardiya sistemi,

• 6/6 vardiya sistemi,

• “Uyanık kaldığı sürece gemide iş” pratiği

gibi farklı düzenler görülse de, bu sistemler günlük 8 saat ve haftalık 48 saat sınırı göz önünde tutularak kurgulanmak zorundadır. Aksi hâlde, deniz işçisinin dinlenme zamanı kağıt üzerinde kalır.

3.2. Ara Dinlenmesi (Mola) ve Vardiya Araları

Her ne kadar DİK, İş Kanunu’ndaki gibi ayrıntılı ara dinlenmesi hükümleri içermese de, gemi adamının sağlık ve güvenliği gereği, günlük 8 saatlik çalışma blok hâlinde aralıksız yaptırılamaz.

MLC 2006 çerçevesinde, dinlenme süresi gün içinde en fazla iki parçaya bölünebilir ve bu parçalardan biri mutlaka en az 6 saat kesintisiz olmalıdır.

Bu standart, DİK hükümlerinin yorumunda da dikkate alınmakta; vardiya aralarının, gemi adamının fiziksel ve zihinsel toparlanmasına imkân verecek şekilde düzenlenmesi gerektiği kabul edilmektedir.

---

4. Hafta Tatili, Liman ve Şehir Hattı Gemilerinde Çalışma

4.1. Hafta Tatili Hakkı

Deniz işçisinin dinlenme hakkı bakımından en tartışmalı başlıklardan biri hafta tatilidir.

Doktrin ve uygulamada, özellikle liman hizmeti ve şehir hattı gemilerinde çalışan gemi adamları için:

• Haftada 6 günden fazla çalıştırılamayacağı,

• 6 günü aşan çalışmanın hafta tatili ihlali oluşturacağı,

• Hafta tatili gününde çalıştırılan gemi adamına ek bir ücret veya telafi dinlenmesi verilmesi gerektiği kabul edilir.

Bu yaklaşım, Yargıtay’ın kararlarıyla da örtüşmektedir; liman ve şehir hattı gemilerinde çalışan işçi için haftanın 7 günü çalıştırılma pratiği hukuka aykırı kabul edilmekte, buna karşılık açık deniz seferlerinde işin niteliği gereği 7 gün çalışma olabileceği, ancak bunun karşılığında fazla çalışma ve dinlenme tazminatı ödeme yükümlülüğü doğduğu vurgulanmaktadır.

4.2. Hafta Tatili Çalışmasının İspatı

Hafta tatili ihlali iddialarında, genel iş hukuku prensipleri deniz işçileri açısından da geçerlidir:

• İşçi, hafta tatilinde fiilen çalıştığını ispatla yükümlüdür.

• İmzalı bordrolar, puantaj kayıtları, gemi jurnal kayıtları, vardiya çizelgeleri ve tanık beyanları önem taşır.

Yargıtay; imzalı ücret bordrolarında hafta tatili ücretinin ödendiği görünen dönemler için, bordro sahteliği ileri sürülüp ispat edilmedikçe işçinin tekrar hafta tatili ücreti isteyemeyeceği yönünde kararlar vermektedir.

---

5. Fazla Mesai, Dinlenme İhlali ve Yargıtay Uygulaması

Deniz işçisinin dinlenme hakkı çoğu zaman fazla mesai tartışmaları içinde karşımıza çıkar.

• DİK m. 26–28 çerçevesinde, günlük 8 ve haftalık 48 saatin üzerindeki çalışmalar fazla mesai sayılır.

• Uygulamada gemi adamlarının neredeyse haftanın 7 günü ve çoğu zaman günde 10–12 saat çalıştırıldığı iddia edilmektedir.

Yargıtay’ın deniz iş hukukuna ilişkin kararlarında şu ilkeler öne çıkar:

1. Günlük 8 saat ve haftalık 48 saat sınırı hem ayrı ayrı hem birlikte dikkate alınmalıdır.

2. Liman ve şehir hattı dışında, seferin niteliği gereği haftanın 7 günü çalışma, ancak fazla çalışma ücretinin ödenmesi şartıyla kabul edilebilir.

3. Sözleşmede fazla mesainin ücrete dahil olduğu düzenlemeleri, gemi adamı aleyhine sınırsız bir çalışma yükümlülüğü doğuramaz; yorumda işçi lehine ve dinlenme hakkını koruyacak yaklaşım esastır.

Bu prensipler, deniz işçisinin dinlenme hakkını, sadece “uyku saatleri” ile sınırlı görmeyip, fazla mesainin parasal telafisi üzerinden de koruma altına almaktadır.

---

6. Yıllık Ücretli İzin ve Uzun Seferlerde Dinlenme

Deniz işçisinin dinlenme hakkının bir diğer boyutu da yıllık ücretli izindir.

• DİK, yıllık izne hak kazanma için 6 aylık çalışma süresi öngörür; bu yönüyle İş Kanunu’ndan farklıdır.

• Uzun süreli seferlerde, işçinin karaya çıkıp ailesiyle ve sosyal çevresiyle vakit geçirebilmesi, dinlenme hakkının psikolojik boyutunun korunması açısından hayati önem taşır.

Yıllık iznin toplu kullandırılması, sefer planlaması gerekçesiyle sürekli ertelenmesi veya hiç kullandırılmadan “ücrete dönüştürülmesi” uygulamaları, Yargıtay içtihatlarında işçi aleyhine ve hukuka aykırı kabul edilmektedir. İşçiye kullandırılmayan yıllık izin süreleri için, sözleşmenin sona ermesinde yıllık izin ücreti alacağı doğar.

---

7. Hak İhlali Durumunda Deniz İşçisinin Başvurabileceği Yollar

Deniz işçisinin dinlenme hakkı ihlal edildiğinde, pratikte şu talepler gündeme gelir:

1. Fazla mesai ücreti alacağı: Günlük 8 ve haftalık 48 saati aşan çalışmalar için.

2. Hafta tatili ücreti: Haftalık kesintisiz dinlenme gününde çalıştırılan dönemler için.

3. Yıllık izin ücreti: Hiç kullandırılmayan veya eksik kullandırılan yıllık izinler için.

4. Manevi tazminat: Dinlenme hakkının uzun süreli ve ağır ihlali nedeniyle sağlık sorunları, psikolojik yıpranma gibi sonuçlar doğmuşsa, şartları oluştuğunda gündeme gelebilir.

Delil olarak; gemi jurnal kayıtları, vardiya çizelgeleri, elektronik kart kayıtları, e-posta talimatları, tanık beyanları ve imzalı/imsasız bordrolar büyük önem taşır.

---

SSS – Deniz İşçisinin Dinlenme Hakkı Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

1. Deniz işçisi haftanın 7 günü kesintisiz çalıştırılabilir mi?

Liman ve şehir hattı gemilerinde deniz işçisinin haftada 6 günden fazla çalıştırılamayacağı, hafta tatili gününde çalıştırılması hâlinde ek ücret veya telafi dinlenmesi verilmesi gerektiği kabul edilmektedir.

Açık deniz seferlerinde işin niteliği gereği 7 gün çalışma teorik olarak mümkün olsa da, bu durumda günlük 8 ve haftalık 48 saati aşan kısımlar fazla mesai sayılır ve ayrıca uluslararası düzenlemeler uyarınca asgari dinlenme saatlerine uyulması zorunludur.

2. Deniz işçisinin günlük çalışma ve dinlenme süresi ne kadardır?

DİK m. 26’ya göre günlük çalışma süresi 8 saat, haftalık süre 48 saattir. Bu sürelerin dışında kalan zaman, deniz işçisinin günlük dinlenme alanını oluşturur. MLC 2006 uyarınca ise, her 24 saatte en az 10 saat dinlenme ve 7 günlük dönem içinde en az 77 saat dinlenme sağlanmalıdır.

3. Hafta tatilinde çalışan deniz işçisi hangi alacakları talep edebilir?

Hafta tatilinde fiilen çalıştırılan deniz işçisi, hafta tatili ücreti talep edebilir; bazı durumlarda bu, ayrıca fazla mesai ücreti ile birleşerek daha yüksek bir alacağa dönüşebilir. Liman ve şehir hattı gemilerinde haftada 6 günden fazla çalışma yapılması, hafta tatili hakkının ihlali anlamına gelir.

4. Çalışma ve dinlenme süreleri ispatlanırken hangi kayıtlar önemlidir?

Yargıtay; deniz işçisinin dinlenme hakkına ilişkin alacaklarında, ücret bordrosu, puantaj, gemi jurnal defteri, vardiya çizelgeleri, elektronik kart giriş-çıkış kayıtları ve tanık beyanlarına büyük önem atfetmektedir. İşçinin imzalı bordrosu, sahteliği ispat edilmedikçe, bordroda görünen ödemelerin yapıldığı kabul edilir.

5. Sözleşmede “fazla mesai ücretin içindedir” yazıyorsa dinlenme hakkı tamamen ortadan kalkar mı?

Hayır. Yargıtay, deniz iş hukukunda da, fazla mesainin ücrete dahil olduğuna dair kayıtların sınırsız ve karşılıksız bir çalışma yükümlülüğü doğurmayacağını kabul etmektedir. Bu tür kayıtlar, makul sınırlar içindeki fazla çalışmaları kapsayabilir; ancak işçinin asgari dinlenme hakkını ortadan kaldıran aşırı çalışma pratiklerini meşrulaştırmaz.