Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmaları

Giriş

Küreselleşme ve uluslararası ticaretin hız kazanmasıyla birlikte, farklı ülkelerde gelir veya servet elde eden kişiler için vergi yükümlülükleri daha karmaşık hale gelmiştir. Bir mükellefin aynı gelir üzerinden hem yerleşik olduğu ülkede hem de gelirin elde edildiği ülkede vergiye tabi tutulması, çifte vergilendirme sorununu doğurur. Bu durum hem mükellefler açısından adaletsiz bir vergi yükü yaratır hem de uluslararası sermaye ve yatırımların önünde önemli bir engel oluşturur.

Bu sorunu çözmek amacıyla ülkeler arasında imzalanan çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları (ÇVÖA), hem uluslararası vergi hukukunun hem de ekonomik işbirliklerinin önemli araçlarından biridir. Türkiye de bugüne kadar 80’den fazla ülkeyle bu tür anlaşmalar imzalamış ve yürürlüğe koymuştur.

---

1. Çifte Vergilendirme Kavramı

a) Hukuki Tanım

Çifte vergilendirme, aynı gelir veya servet unsurunun iki farklı ülke tarafından aynı dönemde vergilendirilmesi anlamına gelir.

b) Türleri

• Hukuki Çifte Vergilendirme: Bir kişinin aynı gelirinin hem yerleşik olduğu ülkede hem de kaynağın bulunduğu ülkede vergilendirilmesi.
• Ekonomik Çifte Vergilendirme: Aynı gelir farklı kişiler tarafından fakat aynı ülkede iki kez vergilendirilir (örneğin, şirket kazancının kurumlar vergisine, dağıtılan kar payının gelir vergisine tabi olması).

---

2. Çifte Vergilendirmenin Nedenleri

• Ülkelerin farklı mükellefiyet esasları (ikamet, kaynak).
• Vergi sistemleri arasındaki farklılıklar.
• Uluslararası yatırımların artması.
• Çifte vergilendirmeyi önleyici iç hukuk kurallarının yetersizliği.

---

3. Çifte Vergilendirmenin Olumsuz Etkileri

• Yatırım ve ticaretin önünde engel oluşturur.
• Sermaye hareketlerini kısıtlar.
• Vergi adaletini zedeler.
• Uluslararası vergi uyuşmazlıklarına yol açar.

---

4. Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmalarının Hukuki Dayanağı

a) Anayasal Çerçeve

• Anayasa m.90: Usulüne uygun yürürlüğe konulan uluslararası anlaşmalar kanun hükmündedir.
• Bu nedenle ÇVÖA’lar iç hukukta doğrudan uygulanabilir.

b) OECD Model Vergi Anlaşması

• Dünya genelinde ÇVÖA’ların temelini oluşturur.
• Gelir vergileri ve servet vergilerine yöneliktir.
• ÇVÖA’ların maddi ve usul hükümleri OECD modeli esas alınarak hazırlanır.

c) BM Modeli

• Gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarını gözeten bir modeldir.
• Kaynak ülkeye daha geniş vergilendirme hakkı tanır.

---

5. ÇVÖA’ların Temel Amaçları

• Çifte vergilendirmeyi önlemek.
• Vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınmayı engellemek.
• Yatırım ve ticareti teşvik etmek.
• Ülkeler arasında ekonomik işbirliğini güçlendirmek.
• Vergi adaletini sağlamak.

---

6. ÇVÖA’ların Kapsamı

• Gelir vergileri (gelir ve kurumlar vergisi).
• Servet vergileri.
• Çoğu anlaşmada katma değer vergisi veya tüketim vergileri kapsam dışıdır.

---

7. Vergileme Yetkisinin Paylaşımı

ÇVÖA’larda vergileme yetkisi, ikamet ülkesi ve kaynak ülkesi arasında paylaşılır.

a) Kaynak Ülke Esası

Gelirin elde edildiği ülke vergileme yetkisine sahiptir.

b) İkamet Ülkesi Esası

Mükellefin yerleşik olduğu ülke vergilendirme hakkına sahiptir.

c) Çifte Vergilendirmeyi Önleme Yöntemleri

• Muafiyet Yöntemi: Kaynak ülkede vergilendirilen gelir, ikamet ülkesinde vergiden muaf tutulur.
• Mahsup Yöntemi: Kaynak ülkede ödenen vergi, ikamet ülkesinde ödenecek vergiden mahsup edilir.

---

8. Türkiye’nin ÇVÖA Uygulaması

• Türkiye, 80’den fazla ülkeyle ÇVÖA imzalamıştır.
• Anlaşmalar, Hazine ve Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından yürütülmektedir.
• Türkiye’nin anlaşmaları genellikle OECD modeli esas alınarak hazırlanmıştır.

---

9. ÇVÖA’ların Maddi Hükümleri

a) Gelir Türlerine Göre Vergileme

• Gayrimenkul gelirleri, gayrimenkulün bulunduğu ülkede vergilendirilir.
• Ticari kazançlar, işletmenin işyerinin bulunduğu ülkede vergilendirilir.
• Temettüler, faizler ve gayrimaddi hak bedelleri hem kaynak hem ikamet ülkesinde vergilendirilebilir, ancak genellikle düşük oranlarla sınırlanır.

b) Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi

• Türkiye, anlaşmalarda genellikle mahsubu yöntemini benimsemiştir.

---

10. Usule İlişkin Hükümler

• Karşılıklı Anlaşma Usulü (MAP): Uyuşmazlık halinde taraf ülkelerin yetkili makamları görüşerek çözüm arar.
• Bilgi Değişimi: Vergi kaçakçılığını önlemek için ülkeler arasında bilgi paylaşımı yapılır.
• Ayrımcılık Yasağı: Anlaşma tarafı ülkelerin vatandaşlarına diğer ülke vatandaşlarından daha ağır vergi yükü getirilemez.

---

11. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

• Vergi idareleri arasındaki yorum farklılıkları.
• Bilgi değişiminde gizlilik sorunları.
• Mahsup yöntemi uygulamasında teknik zorluklar.
• Çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmalarının kötüye kullanılması (treaty shopping).

---

12. Yargı Kararlarında ÇVÖA

• Danıştay: ÇVÖA hükümleri, iç hukuk hükümlerine göre önceliklidir.
• Danıştay: Temettü gelirlerinde anlaşma hükümlerinin uygulanmaması, mükellef aleyhine vergi tahakkukuna yol açamaz.
• AYM: ÇVÖA’ların anayasal meşruiyetini, Anayasa m.90 çerçevesinde tanımıştır.

---

13. Karşılaştırmalı Hukuk

• ABD: ÇVÖA’lar Kongre onayı ile yürürlüğe girer, genellikle ABD lehine maddeler içerir.
• AB Ülkeleri: Ortak çifte vergilendirmeyi önleme politikaları vardır.
• Gelişmekte Olan Ülkeler: BM modelini tercih ederek kaynak ülkeye daha fazla vergilendirme hakkı tanır.

---

14. İyileştirme Önerileri

• Türkiye’nin anlaşma ağını daha fazla ülkeyle genişletmesi.
• Bilgi değişim mekanizmalarının dijitalleşmesi.
• Mahsup yönteminde bürokrasinin azaltılması.
• ÇVÖA’ların kötüye kullanımına karşı anti-abuse (kötüye kullanımı önleme) hükümlerinin güçlendirilmesi.
• Uluslararası tahkim mekanizmalarının geliştirilmesi.

---

Sonuç

Çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları, küreselleşen dünyada hem mükelleflerin vergi adaletini sağlamak hem de ülkelerin yatırım çekiciliğini artırmak için hayati bir rol oynamaktadır. Türkiye’nin genişleyen anlaşma ağı, uluslararası ticaret ve yatırımları teşvik etmektedir.

Ancak uygulamadaki sorunların çözülmesi ve daha etkin bir sistemin oluşturulması, hem mükellefler hem de devletler açısından büyük önem taşımaktadır.