Ceza Muhakemesinde Uzlaştırma

1. Giriş: Uzlaştırma Nedir, Neden Önemlidir?

Ceza muhakemesinde uzlaştırma, klasik anlamda “suç–ceza” ikilisini merkeze alan cezalandırıcı yaklaşımın yanında, mağdurun zararının giderilmesini, failin topluma yeniden kazandırılmasını ve taraflar arasında barışın sağlanmasını hedefleyen onarıcı adalet kurumudur.

Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK) düzenlenen uzlaştırma ile amaçlanan:

• Mağdurun hızlı ve etkili şekilde tatmin edilmesi,

• Failin tek başına cezaya maruz kalan pasif bir kişi olmaktan çıkıp sorumluluk üstlenmesi,

• Devletin cezalandırma yetkisinin zorunlu olmayan durumlarda esnetilmesi,

• Ceza yargısının iş yükünün azaltılmasıdır.

Bugün ceza muhakemesinde uzlaştırma; soruşturma evresinde Cumhuriyet savcısının, kovuşturma evresinde ise mahkemenin yönlendirmesiyle devreye giren; sonucuna göre kovuşturmaya yer olmadığı kararı, kamu davasının açılmasının ertelenmesi veya davanın düşmesi gibi ciddi usulî sonuçlar doğurabilen bir mekanizma hâline gelmiştir.

Bu makalede, “Ceza Muhakemesinde Uzlaştırma” kurumunun;

• Hukuki dayanağı,

• Kapsamı ve uzlaştırmaya tabi suçlar,

• Uzlaştırma sürecinin aşamaları,

• Uzlaştırmanın sonuçları,

• Avukat ve taraflar açısından stratejik önemi

uygulamaya dönük ve anlaşılır bir dille ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

---

2. Uzlaştırmanın Hukuki Dayanağı

2.1. CMK’da Uzlaştırma Düzenlemeleri

Ceza muhakemesinde uzlaştırmanın temel hukuki dayanağı 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 253, 254 ve 255. maddeleridir.

Bu maddelerde:

• Hangi suçların uzlaştırmaya tabi olduğu,

• Uzlaştırmanın zorunlu olup olmadığı,

• Uzlaştırma sürecinin nasıl yürütüleceği,

• Uzlaştırma sağlanırsa veya sağlanamazsa dosyanın akıbetinin ne olacağı,

• Uzlaştırmanın hukuk davasına etkisi

ayrıntılı şekilde belirlenmiştir.

Bunun yanında, Ceza Muhakemesinde Uzlaştırma Yönetmeliği ile; uzlaştırma bürolarının yapısı, uzlaştırmacıların seçilmesi, eğitimi, görevlendirilmesi, ücretlendirilmesi ve uzlaştırma sürecinde uyulacak usuller düzenlenmiştir.

2.2. Onarıcı Adalet ve Uzlaştırma

Uzlaştırma, sıradan bir “zararı öde, dosya kapansın” mekanizması değildir. Teorik altyapısında:

• Onarıcı adalet,

• Mağdur odaklılık,

• Toplumsal barışın güçlendirilmesi,

• Failin sorumluluk üstlenmesi ve pişmanlığın somutlaştırılması

gibi ilkeler yer alır.

Bu nedenle uzlaştırma;

• Sadece para ödemesiyle sınırlı olmayıp,

• Özür,

• Belirli bir süre sosyal sorumluluk faaliyeti,

• Mağdurun belirli ihtiyaçlarının karşılanması,

• Bir kuruma bağış yapılması

gibi çeşitli edimleri içerebilir.

---

3. Uzlaştırmanın Temel İlkeleri

Ceza muhakemesinde uzlaştırma, belirli ilkeler çerçevesinde yürütülür. Bu ilkelerin ihlali, uzlaştırmanın geçerliliği ve etik yönü bakımından ciddi sorunlar doğurabilir.

3.1. Gönüllülük

Uzlaştırmanın en temel ilkesi gönüllülüktür.

• Mağdur ve şüpheli/sanık üzerinde hiçbir şekilde zorlama, baskı, tehdit, vaat olmamalıdır.

• “Uzlaşmayı kabul etmezsen ceza alırsın.” şeklinde yönlendirmeler hukuki ve etik değildir.

• Taraflar, uzlaştırmanın mahiyetini, sonuçlarını ve alternatiflerini anladıktan sonra serbest iradeleriyle karar vermelidir.

3.2. Tarafsızlık ve Bağımsızlık

Uzlaştırma sürecini yürüten uzlaştırmacı, tarafsız ve bağımsız olmalıdır:

• Taraflardan herhangi biriyle akrabalık, iş ilişkisi, menfaat ilişkisi bulunmamalıdır.

• Taraflardan birinin vekili gibi davranamaz; sadece sürecin sağlıklı ilerlemesini sağlar.

• Tek taraflı tavır, telkin ve yönlendirmeden kaçınmak zorundadır.

3.3. Gizlilik

Uzlaştırma görüşmeleri gizlidir.

• Görüşmeler sırasında ifade edilen beyanlar,

• Önerilen edimler,

• Pazarlık içeriği,

• Tarafların farklı ihtimallere yönelik yaklaşımları

ileride ceza davasında delil olarak kullanılamaz.

Bu ilke, tarafların daha açık ve dürüst iletişim kurmasını sağlayarak, uzlaşma olasılığını artırır.

3.4. Mağdurun Korunması

Uzlaştırma mağdurun rızası ve korunması üzerine kuruludur:

• Mağdurun hakları ve seçenekleri açıkça anlatılmalı,

• Mağdur, maddi/manevi zararının giderilmesi konusunda bilinçli karar verebilmelidir.

• Özellikle kırılgan gruplar (çocuk, engelli, aile içi şiddet mağduru vb.) bakımından görüşmelerin yürütülme biçimi son derece özen gerektirir.

---

4. Uzlaştırmaya Tabi Suçlar ve Kapsam

4.1. Şikâyete Bağlı Suçlar

Genel kural olarak, şikâyete bağlı suçların önemli bir kısmı uzlaştırma kapsamındadır.

Örneğin:

• Basit yaralama (belirli halleri),

• Hakaret,

• Tehdit (hafif şekilleri),

• Mala zarar verme,

• Hırsızlığın bazı halleri (özellikle niteliksiz ve düşük zarar içeren durumlar)

uzlaştırmaya tabi olabilmektedir.

Ancak uzlaştırma kapsamı, salt “şikâyete bağlılık” ölçütüyle sınırlı değildir; kanunda ayrıca bazı resen kovuşturulan suçlar da açıkça uzlaştırma kapsamına alınmıştır.

4.2. Kanunda Açıkça Uzlaştırmaya Tabi Olduğu Belirtilen Suçlar

CMK ve ilgili mevzuat, bazı suçlar bakımından suçun şikâyete bağlı olup olmamasından bağımsız olarak uzlaştırma öngörmüştür.

Burada esas olan, suçun niteliği, mağdur-fail ilişkisi ve onarıcı adalet bakımından uzlaşmanın işlevsel olup olmayacağıdır.

4.3. Uzlaştırma Kapsamı Dışında Kalan Suçlar

Bazı suçlar ise uzlaştırma kapsamı dışındadır. Özellikle:

• Cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar,

• Uyuşturucu imal ve ticareti,

• Örgütlü suçlar,

• Kamu güvenliği ve kamu sağlığı üzerinde ciddi etkisi olan suçlar

gibi alanlarda uzlaştırma öngörülmemiştir.

Yasa koyucu burada; toplum düzenine, kamu güvenliğine ve temel haklara yönelik ağır ihlallerde, uzlaştırma yerine cezalandırıcı ve caydırıcı mekanizmanın öne çıkmasını tercih etmiştir.

4.4. Çocuklar Bakımından Uzlaştırma

Çocuk sanıklar bakımından uzlaştırma ayrı bir önem taşır:

• Çocuğun tekrar suç işlemesini önleme,

• Ceza adalet sistemiyle fazlaca temas etmesini engelleme,

• Eğitsel ve onarıcı yaklaşımı önceleme

açısından uzlaştırma, çocuk adalet sisteminin önemli araçlarından biridir.

Çocuk sanığı ilgilendiren uzlaştırma dosyalarında, çocuk dostu usuller, pedagojik yaklaşımlar ve uzman desteği devreye girmelidir.

---

5. Uzlaştırma Süreci Nasıl İşler?

Uzlaştırma sürecinin adımları, soruşturma ve kovuşturma evresine göre farklılık göstermekle birlikte genel çerçeve benzerlik taşır.

5.1. Soruşturma Evresinde Uzlaştırma

1. Soruşturma Açılması:
   Suç ihbarı veya şikâyet üzerine Cumhuriyet savcılığı soruşturma başlatır.

2. Kapsam Kontrolü:
   Savcı, isnat edilen suçun uzlaştırmaya tabi olup olmadığını değerlendirir.

   • Uzlaştırmaya tabi değilse süreç klasik ceza soruşturması gibi ilerler.

   • Uzlaştırmaya tabi ise dosya uzlaştırma bürosuna gönderilir.

3. Uzlaştırmacı Görevlendirilmesi:
   Uzlaştırma bürosu, sicile kayıtlı ve eğitim almış kişiler arasından bir uzlaştırmacı görevlendirir.

4. Tarafların Bilgilendirilmesi:
   Uzlaştırmacı, hem mağdura hem şüpheliye uzlaştırmanın;

   • Ne olduğu,

   • Sonuçlarının ne olacağı,

   • Kabul etmedikleri takdirde ceza sürecinin nasıl devam edeceği

konusunda bilgi verir ve uzlaşma teklifini iletir.

5. Kabul / Ret:

   • Taraflardan biri uzlaşmayı kesin olarak reddederse, süreç uzlaştırma bakımından sona erer ve dosya savcıya iade edilir.

   • Her iki taraf da uzlaşmayı denemeyi kabul ederse, görüşmeler sürecine geçilir.

6. Görüşmelerin Yürütülmesi:
   Görüşmeler;

   • Aynı odada,

   • Ayrı ayrı,

   • Telefon veya uygun diğer iletişim araçlarıyla

yapılabilir. Uzlaştırmacı, tarafların menfaatlerini anlamaya, ortak bir zemin bulmalarına yardım etmeye çalışır.

7. Uzlaşma Ediminin Belirlenmesi:
   Taraflar arasında üzerinde anlaşılan edim yazılı hâle getirilir. Örneğin:

   • Belirli miktar para ödemesi,

   • Zarar gören malın tamiri veya yenisinin alınması,

   • Mağdur adına bir kuruma bağış,

   • Belirli süre eğitim veya sosyal sorumluluk faaliyeti,

   • Açık bir özür beyanı.

   Uzlaştırma belgesinde edimin ne zaman ve nasıl yerine getirileceği açıkça yazılmalıdır.

8. Uzlaştırma Raporu ve Savcının Kararı:
   Uzlaştırmacı, uzlaşmanın sağlanıp sağlanmadığını ve uzlaşma edimini içeren raporu Cumhuriyet savcısına iletir.

   • Edim derhal yerine getirilmişse, savcı genellikle kovuşturmaya yer olmadığına karar verir.

   • Edim süreye bağlanmışsa, savcı kamu davasının açılmasının ertelenmesi yoluna gidebilir; belirlenen süre içinde edim yerine getirilirse süreç düşer.

5.2. Kovuşturma Evresinde Uzlaştırma

Soruşturma aşamasında uzlaştırma uygulanmamış veya yapılamamış olsa dahi, bazı hâllerde kovuşturma aşamasında da uzlaştırma gündeme gelebilir:

1. Mahkeme, suçun uzlaştırmaya tabi olduğunu fark ederse dosyayı uzlaştırma bürosuna gönderir.

2. Süreç, soruşturma evresindekiyle benzer şekilde işler.

3. Uzlaşma sağlanırsa mahkeme:

   • Davanın düşmesine,

   • Edim süreye bağlanmışsa hükmün açıklanmasının geri bırakılması veya davanın durmasına

karar verebilir.

---

6. Uzlaştırmanın Sonuçları

Uzlaştırmanın sağlanması, hem ceza davası hem de tazminat süreci bakımından önemli sonuçlar doğurur.

6.1. Ceza Muhakemesi Bakımından

Uzlaştırmanın ceza muhakemesine etkisi, dosyanın evresine ve edimin yerine getirilip getirilmediğine göre değişir:

• Soruşturmada uzlaşma + edim derhal yerine getirilmişse:
  Genellikle kovuşturmaya yer olmadığı kararı verilir. Sanık hakkında kamu davası açılmaz.

• Edim süreye bağlı ise:
  Savcı, belirli bir süre içinde edimin yerine getirilmesi şartıyla kamu davasının açılmasını erteleyebilir. Süre sonunda edim yerine getirilmişse artık dava açılmaz.

• Kovuşturmada uzlaşma:
  Mahkeme, uzlaşma raporuna göre davanın düşmesine veya edim süreli ise davanın durmasına karar verebilir.

Uzlaşma sağlandığında, aynı fiilden dolayı tekrar kamu davası açılamaz. Bu, hem sanık için ciddi bir güvencedir hem de mağdurun uyuşmazlığı bir daha açılmamak üzere kapattığını gösterir.

6.2. Hukuk Davası ve Tazminat Bakımından

Uzlaştırmanın tazminat davasına etkisi, sıkça karıştırılan bir konudur:

• Uzlaştırma belgesinde mağdurun zararın tamamen giderildiğini kabul etmesi hâlinde, kural olarak aynı zarar kalemi için ayrıca tazminat davası açılması mümkün olmayabilir;

• Ancak çoğu zaman uzlaşma metinleri, zarar kalemlerini ve miktarlarını teknik olarak tam ifade etmez. Bu durumda;

  • Uzlaşmanın, zararın sadece belirli bir kısmını kapsadığı,

  • Bazı maddi veya manevi zarar kalemleri için ayrıca tazminat talep imkânı bulunduğu

yorumları gündeme gelebilir.

Bu nedenle özellikle mağdur vekili bakımından, uzlaşma belgesinin tazminat hukuku sonuçları gözetilerek dikkatle kaleme alınması önemlidir.

---

7. Uzlaştırmacının Rolü, Hak ve Yükümlülükleri

7.1. Uzlaştırmacı Kimdir?

Uzlaştırmacı, Adalet Bakanlığı tarafından sicile kayıtlı; belirli eğitimi almış ve tarafsız bir üçüncü kişi olarak süreci yöneten hukukçudur (çoğunlukla avukat).

Temel görevleri:

• Tarafları bilgilendirmek,

• Görüşmeleri organize etmek,

• Dengeyi sağlamak,

• Uzlaşma edimini somut ve uygulanabilir hâle getirmek,

• Süreci rapor haline getirip savcılığa veya mahkemeye sunmaktır.

7.2. Tarafsızlık ve Mesleki Özen

Uzlaştırmacı:

• Taraflardan birinin lehine veya aleyhine açık veya gizli şekilde pozisyon alamaz,

• Kendisine açıklanan sırları gizli tutmakla yükümlüdür,

• Uzlaştırma görüşmelerinde ortaya çıkan bilgileri başka amaçlarla kullanamaz,

• Hazırladığı raporda süreci doğru, tarafsız ve eksiksiz şekilde yansıtmalıdır.

7.3. Ücret ve Masraflar

Uzlaştırmacının ücreti, tarifeye göre belirlenir ve kural olarak Devlet tarafından karşılanır.

Bu durum, tarafların “Uzlaştırma kabul edersek ekstra masraf çıkar mı?” tereddüdünü büyük ölçüde ortadan kaldırır. Taraflar sadece kendi avukatları varsa, kendi vekâlet ücretlerini üstlenirler.

Sonuç: Uzlaştırma Kurumunun Ceza Adalet Sistemindeki Yeri

Ceza muhakemesinde uzlaştırma, doğru uygulandığında:

• Mağdurun ekonomik ve manevi tatminini hızla sağlayan,

• Failin sorumluluk almasını ve toplumsal barışa katkıda bulunmasını teşvik eden,

• Ceza adalet sisteminin iş yükünü azaltan,

• Toplumda “devlete havale edilmiş bir intikam” anlayışı yerine onarıcı adalet fikrini güçlendiren

son derece önemli bir kurumdur.

Ancak bunun gerçekleşebilmesi için:

• Uzlaştırma sürecinin sadece “dosya kapatma tekniği” olarak görülmemesi,

• Mağdur ve sanığın gerçekten bilgilendirilmesi ve serbest iradeyle hareket etmesi,

• Uzlaştırmacıların eğitimli, yetkin ve tarafsız kişiler olması,

• Avukatların her iki taraf açısından da stratejik ama etik bir yaklaşım sergilemesi gereklidir.

Doğru yönetilen bir uzlaştırma süreci, hem mağdur hem fail hem de toplum bakımından klasik bir mahkûmiyet kararından daha tatmin edici sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle “Ceza Muhakemesinde Uzlaştırma”, uygulayıcıların derinlemesine anlaması ve dosya bazında etkin kullanması gereken bir kurum olarak, Türk ceza adalet sistemindeki yerini giderek güçlendirmektedir.