Çekte Rehin Cirosu ve Meşru Hamil Sorunu (Yargıtay Yaklaşımı)
1. Giriş
Türk ticaret hayatında çek, nakit akışının ve ticari güvenin en önemli belgelerinden biridir. Ancak çekin devri sırasında yapılan rehin cirosu ve bu işlem sonucunda doğacak meşru hamil sıfatı, uygulamada en çok tartışılan konulardandır.
Rehin cirosu, bir alacağın teminat amacıyla devredilmesi işlemidir. Bu durumda çeki devralan kişi, çekin bedelini doğrudan tahsil etme yetkisine değil, belirli şartlarla teminat amacına hizmet eden bir alacak hakkına sahip olur. Ancak Yargıtay uygulamasında rehin cirosu yapanın “meşru hamil” sayılıp sayılmayacağı konusu uzun yıllardır tartışmalıdır.
2. Hukuki Dayanak
Çek hakkındaki temel düzenleme, Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK) 780–823. maddeleri arasındadır.
TTK m. 788/1 şöyle der:
“Çek ciro yolu ile devredilebilir.”
Ancak aynı maddenin devamında, rehin cirosu özel olarak tanımlanmıştır:
“Ciro, üzerine rehin kaydı konulmak suretiyle de yapılabilir; bu halde ciro alan kimse, çekin teminat olarak devralındığı ölçüde hak sahibidir.”
Dolayısıyla rehin cirosu, çekin tam devrinden farklıdır; rehin alan, çek bedelini kendi hesabına tahsil edemez, sadece teminat amacı doğrultusunda yetkili sayılır.
3. Rehin Cirosunun Tanımı ve Amacı
Rehin cirosu, bir çekin, alacaklıya borç teminatı olarak devredilmesidir.
Bu ciro türünde, ciro metninde çoğunlukla “bedeli teminattır”, “rehindir” ya da “temin içindir” ibaresi yer alır.
Amaç:
-
Alacaklıya teminat sağlamak,
-
Borçlunun taahhüdünü güvence altına almak,
-
Çekin asıl bedelini tahsil etmeden önce teminat olarak elden çıkarılmasını sağlamaktır.
Bu işlem sonucu, ciro alan kişi mülkiyet değil, rehin hakkı kazanır.
4. Rehin Cirosu ve Tam Ciro Arasındaki Fark
| Kriter | Tam Ciro | Rehin Cirosu |
|---|---|---|
| Amaç | Mülkiyetin devri | Teminat oluşturmak |
| Hak sahipliği | Tam alacak hakkı | Sınırlı alacak hakkı |
| İbraz ve tahsil | Serbestçe | Teminat amacına bağlı |
| Hukuki dayanak | TTK m. 788 | TTK m. 788/2 |
| Yargı yetkisi | Hamil | Teminat alacaklısı |
5. Rehin Cirosu Sonucunda Doğan Haklar
Rehin cirosu yapan, çek bedelini almak için şartlı yetki kazanır. Yani çekin bedeli, ancak rehin amacına uygun bir şekilde tahsil edilebilir.
Bu durumda rehin alan kişi:
-
Çeki tahsil edebilir ancak elde ettiği bedeli asıl borç teminatına uygun olarak kullanmak zorundadır.
-
Çek bedelini kendi lehine kullanamaz; aksi takdirde sebepsiz zenginleşme veya emanete ihanet sorumluluğu doğar.
6. Meşru Hamil Kavramı
Meşru hamil, çek üzerindeki ciro zincirinin kesintisiz olarak kendisine ulaştığı, çekin yasal olarak elden geçtiği kişidir.
TTK m. 790/1’e göre:
“Çekin ciro zinciri aralıksız olan kişi meşru hamil sayılır.”
Rehin cirosu yapan kişinin meşru hamil sıfatı, doktrinde ve Yargıtay içtihatlarında uzun süre tartışılmıştır.
7. Yargıtay’ın Rehin Cirosu Konusundaki Yaklaşımı
7.1. Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2017/1342 E., 2018/2234 K.
“Rehin cirosu, çek üzerinde teminat amacına yönelik bir hak devridir. Rehin cirosu yapan kişi, çekin bedelini ancak teminat ilişkisi ölçüsünde talep edebilir; ancak yine de meşru hamil sıfatına sahiptir.”
Bu karar, rehin cirosunun meşru hamil sıfatını ortadan kaldırmadığını belirtmiştir.
7.2. Yargıtay 19. Hukuk Dairesi 2019/2403 E., 2020/3156 K.
“Rehin cirosu ile devralınan çek, alacaklının teminatı kapsamında değerlendirilir; bu kişi, çekin mülkiyetini kazanmaz, ancak ciro zinciri kendisine ulaştığından meşru hamildir.”
Yani rehin cirosu yapan, çekin tam sahibi değil ama tahsil yetkisi olan meşru hamildir.
8. Rehin Cirosunda Yetki ve Temsil
Rehin cirosu yapan kişinin çek üzerinde yapacağı işlemler yalnızca teminat amacına yöneliktir.
Bu kişi çek bedelini aldığında, elde ettiği tutarı borçlunun borcuna mahsuben kullanmalıdır.
Rehin cirosu alan kişinin yetkisi:
-
Çeki bankaya ibraz etmek,
-
Ödeme almayı talep etmek,
-
Gerekirse çek bedelini icra takibine konu etmektir.
Ancak elde edilen bedelin kendi lehine kullanılması yasaktır.
9. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar
9.1. İspat Sorunu
Rehin cirosunun teminat amacı taşıyıp taşımadığı her zaman yazılı belgelerle açıklanmaz.
Ciro metninde “rehin” ibaresi yoksa, mahkemeler çoğu zaman tam ciro kabul etmektedir.
9.2. İcra Takibi ve Taraf Ehliyeti
Rehin cirosu ile çeki alan kişi, icra takibi başlatabilir mi?
Yargıtay’a göre (11 HD, 2020/2541 K.) evet, başlatabilir; ancak elde ettiği bedeli teminat amacına uygun kullanmak zorundadır.
9.3. Kötüye Kullanım
Bazı durumlarda, rehin cirosu yapılarak çekin gerçekte el değiştirdiği gizlenmektedir.
Bu durum, çekin ticari dolaşım güvenliğini zedelemektedir.
10. Doktrinde Yaklaşımlar
10.1. Klasik Görüş
Rehin cirosu yapan kişi yalnızca rehin hakkına sahiptir, meşru hamil değildir.
Bu görüşe göre çekin ekonomik dolaşımı ve güveni korumak için ciro zinciri yalnızca tam cirolarla sürmelidir.
10.2. Modern Görüş (Yargıtay’ın Benimsediği)
Rehin cirosu yapan, ciro zincirinin kesintisiz bir parçası olduğundan meşru hamildir.
Ancak bu hak, teminat amacına bağlı ve sınırlıdır.
Bu yorum, çekin ticari işlevini korumaktadır.
11. Teminat Amaçlı Rehin Cirosunun Uygulama Örneği
Örneğin; A şirketi, B şirketine mal sattı ve borç karşılığı C kişisinden aldığı çeki rehin cirosu ile B’ye verdi.
Bu durumda B, çekin bedelini tahsil edebilir ancak elde ettiği parayı A’nın borcuna mahsup etmek zorundadır.
B kendi lehine parayı tutarsa, teminat amacına aykırılık oluşur ve A tarafından sebepsiz zenginleşme davası açılabilir.
12. Hakkaniyet ve Yargısal Değerlendirme
Rehin cirosu kurumunun asıl amacı, taraflar arasında adil bir teminat ilişkisi kurmaktır.
Yargıtay’ın modern yaklaşımı, çekin piyasadaki güvenilirliğini korurken borçlunun teminat amacına bağlı korunmasını da sağlamaktadır.
Hakkaniyet ilkesi gereği:
Rehin cirosu yapan meşru hamil sayılmalıdır,
Ancak yetkileri teminat amacıyla sınırlanmalıdır,
Teminat amacına aykırı kullanım hukuki sorumluluk doğurur.
13. Reform İhtiyacı ve Öneriler
-
Rehin cirosu ve tam ciro arasındaki fark TTK’da daha açık şekilde tanımlanmalıdır.
-
Çek üzerine “rehin cirosudur” ibaresi zorunlu hale getirilmelidir.
-
Bankalar ve icra dairesi nezdinde rehin cirosu bildirimi sistemi kurulmalıdır.
-
Teminat amacına aykırı tahsilatlarda idari para cezası uygulanabilir.
-
Yargıtay’ın yerleşik içtihatları birleştirilerek içtihadı birleştirme kararı oluşturulmalıdır.
14. Sonuç ve Değerlendirme
Rehin cirosu, ticari hayatta güven ilişkisini sürdürmenin önemli bir araçıdır.
Ancak bu kurum, hatalı uygulandığında çekin dolaşım güvenliğini zedeleyebilir.
Sonuç olarak:
Rehin cirosu, çekin teminat amacıyla devrini sağlayan yasal bir cirodur.
Rehin cirosu yapan kişi meşru hamil sayılır, ancak tahsil yetkisi sınırlıdır.
TTK m. 788 ve m. 790 birlikte yorumlanmalıdır.
Yargıtay’ın modern yaklaşımı, çekin ticari işlevini korurken teminat amacını da güvence altına almaktadır.
Hukuk uygulamasında rehin cirosunun açık, şeffaf ve belgeli yürütülmesi, hem ticari adaleti hem de piyasa istikrarını sağlayacaktır.
About Post Author
