Çekte Banka Sorumluluğu: Uygulamada Tazminat Taleplerinin Dayanakları

Giriş

Çek, Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) düzenlenen ve ticari yaşamda sıklıkla kullanılan kıymetli evrak türlerinden biridir. Güven unsurunun ön planda olduğu çek ilişkilerinde bankaların rolü büyük önem arz etmektedir. Bankalar, gerek çek hesabı açma aşamasında gerekse çekin ödenmesi sürecinde hukuki sorumluluk altına girebilmektedir. Bu bağlamda, uygulamada en çok tartışılan konulardan biri, karşılıksız çeklerde bankanın sorumluluğu ve bu sorumluluk kapsamında tazminat taleplerinin hukuki dayanaklarıdır.

---

Çekin Hukuki Niteliği

Çek, TTK m. 780 vd. hükümleri uyarınca düzenlenmiş emre yazılı bir havale senedidir. Kıymetli evrakın unsurlarını taşıyan çek, ödeme aracı olma özelliğiyle ekonomik hayatta güvenilir bir araç olarak işlev görmektedir. Kanun koyucu, çekin tedavülünü kolaylaştırmak amacıyla özel düzenlemeler getirmiştir. Bu nedenle, bankaların hem mevzuat hem de içtihatlarla şekillenmiş sorumlulukları çek sisteminin güvenliğini temin etmeye yöneliktir.

---

Bankanın Sorumluluk Türleri

Bankaların sorumluluğu iki temel eksende ortaya çıkar:

1. Çek Hesabı Açarken Yükümlülükleri
   • Bankalar, çek hesabı açmak isteyen kişinin mali durumu, geçmiş ödeme alışkanlıkları ve ticari itibarı hakkında araştırma yapmak zorundadır.
   • MASAK düzenlemeleri ve Bankacılık Kanunu çerçevesinde “müşterini tanı” ilkesi uygulanmaktadır.
   • Yargıtay 11. Hukuk Dairesi birçok kararında, gerekli özeni göstermeyen bankaların sorumlu tutulabileceğini vurgulamıştır.
2. Çekin Ödenmesi Sürecinde Yükümlülükleri
   • Bankalar, çek ibraz edildiğinde ödemekle yükümlüdür.
   • TTK m. 795’e göre banka, karşılığı bulunmayan çeklerde zorunlu sorumluluk tutarı kadar ödeme yapmakla yükümlüdür.
   • Ayrıca, çekin sahte, tahrif edilmiş veya yetkisiz kişilerce düzenlenmiş olup olmadığını kontrol etmek de bankanın dikkat yükümlülüğüne dahildir.

---

Karşılıksız Çekte Banka Sorumluluğu

Zorunlu Sorumluluk Tutarı

5941 sayılı Çek Kanunu m. 3 uyarınca, karşılıksız çıkan bir çekin hamiline banka tarafından zorunlu sorumluluk tutarı ödenmek zorundadır. Bu tutar, 2025 yılı itibarıyla her bir çek yaprağı için belirlenen limit üzerinden hesaplanmaktadır. Bu düzenleme, çek hamilini korumayı ve çek sistemine olan güveni artırmayı amaçlamaktadır.

Bankanın Kusura Dayalı Sorumluluğu

Bankalar, yalnızca zorunlu sorumluluk tutarıyla sınırlı olmayıp, kusurlu davranışları nedeniyle hamilin uğradığı zararlardan da sorumlu tutulabilir.
Örnekler:

• Çek hesabı açılırken gerekli incelemelerin yapılmaması,
• Sahte çekin fark edilmeden işleme alınması,
• Çek yapraklarının usulsüz verilmesi.

---

Uygulamada Tazminat Taleplerinin Dayanakları

Tazminat talepleri üç ana kategoriye ayrılabilir:

1. Maddi Tazminat Talepleri

• Karşılıksız çek nedeniyle uğranılan doğrudan zararların tazmini.
• Örneğin: Hamilin çek bedelini tahsil edememesi nedeniyle uğradığı zarar.

Yargıtay 11. HD 2017/4358 E., 2019/2211 K. sayılı kararında, bankanın gerekli özeni göstermemesi sonucu doğan zararlardan sorumlu tutulabileceği vurgulanmıştır.

2. Manevi Tazminat Talepleri

• Çekteki karşılıksızlık, ticari itibara zarar verebilir.
• Türk Borçlar Kanunu m. 58 uyarınca kişilik haklarının zedelenmesi halinde manevi tazminat talep edilebilir.
• Yargıtay, özellikle tacirlerin ticari saygınlığının korunması gerektiğini içtihatlarında defalarca belirtmiştir.

3. Faiz ve Gecikme Zararları

• Çek bedeli tahsil edilemeyince hamil faiz kaybına uğrar.
• TBK m. 117 uyarınca temerrüt faizi talep edilebilir.
• Ayrıca, çekin zamanında ödenmemesi nedeniyle zincirleme ticari zararların doğması halinde, bunların da tazmini istenebilir.

---

Bankanın Savunma İmkanları

Bankalar uygulamada şu savunmaları ileri sürmektedir:

• Zorunlu sorumluluk tutarını ödedikleri,
• Kendi kusurları bulunmadığı,
• Hamilin zararı azaltma yükümlülüğünü yerine getirmediği.

Yargıtay, çoğunlukla bankaların “ağır kusur” düzeyinde sorumluluğunu aramakta, hafif ihmal durumlarında ise sorumluluğu sınırlamaktadır.

---

Yargıtay İçtihatları Işığında Banka Sorumluluğu

• Yargıtay 11. HD, 2016/9311 E., 2017/1234 K.: Bankanın sahte çeki ödemesi halinde ağır kusurlu olduğuna ve zarardan sorumlu tutulacağına hükmetmiştir.
• Yargıtay 19. HD, 2018/2567 E., 2019/8745 K.: Bankanın çek hesabı açarken gerekli araştırmayı yapmaması halinde tazminat sorumluluğu doğabileceğine karar vermiştir.
• Yargıtay 11. HD, 2020/4456 E., 2021/7321 K.: Karşılıksız çek nedeniyle yalnızca zorunlu sorumluluk tutarı değil, doğan ek zararların da bankadan talep edilebileceğini belirtmiştir.

---

Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

1. Zorunlu sorumluluk tutarının enflasyon karşısında yetersiz kalması.
2. Hamilin zararın miktarını ispatta yaşadığı güçlükler.
3. Manevi tazminat taleplerinin yargılamada sınırlarının net olmaması.
4. Bankaların kusurunun derecesinin tespitindeki belirsizlikler.

---

Çözüm Önerileri

• Zorunlu sorumluluk tutarının piyasa koşullarına göre güncellenmesi,
• Bankaların çek hesabı açarken bağımsız risk analiz sistemleri kurması,
• Yargıtay’ın emsal kararlarla tazminatın kapsamını daha netleştirmesi,
• Hamilin korunmasına yönelik sigorta sistemlerinin yaygınlaştırılması.

---

Sonuç

Çek, ticari hayatın güven mekanizmasıdır ve bankaların bu güven zincirindeki rolü hayati önem taşır. Bankaların hem yasal zorunlulukları hem de özen yükümlülükleri vardır. Uygulamada hamilin açacağı tazminat davalarında dayanaklar; zorunlu sorumluluk tutarı, kusura dayalı maddi zarar, manevi zarar ve faiz kaybı olarak öne çıkar. Yargıtay kararları, bankaların yalnızca şekli yükümlülüklerle değil, özen yükümlülüğü çerçevesinde de sorumlu tutulabileceğini ortaya koymaktadır.

Dolayısıyla, çekte banka sorumluluğu konusu, hem mevzuatın hem de içtihatların sürekli güncellendiği dinamik bir alan olup, uygulamada tazminat taleplerinin dayanakları titizlikle hazırlanmalıdır.