Çek Nedir? Hukuki Niteliği ve Türk Ticaret Kanunu’ndaki Düzenlemeler
Çek Nedir? Hukuki Niteliği ve Türk Ticaret Kanunu’ndaki Düzenlemeler
1. Giriş
Ticari hayatın gelişmesiyle birlikte, ödeme araçlarına duyulan ihtiyaç artmıştır. Özellikle nakit taşımada yaşanan riskler ve büyük meblağlı ödemelerde güven sorunu, kıymetli evrakların önemini artırmıştır. Bu bağlamda çek, hem bir ödeme aracı hem de kıymetli evrak türü olarak ekonomik ilişkilerde yaygın biçimde kullanılmaktadır. Türk Ticaret Kanunu (TTK), çekin hukuki niteliğini, unsurlarını, ibraz sürelerini ve tarafların sorumluluklarını ayrıntılı şekilde düzenleyerek hukuki güvenliği sağlamıştır.
2. Çekin Tanımı
Çek, bir bankaya hitaben düzenlenen ve görüldüğünde ödenmesi şart olan, kanunen belirlenmiş şekil şartlarını taşıyan kıymetli evrak olarak tanımlanabilir.
TTK m. 780’e göre çek, içerdiği şartlara uygun olarak düzenlendiğinde geçerlilik kazanır ve düzenleyenin bankaya verdiği ödeme talimatını ifade eder. Burada dikkat edilmesi gereken husus, çekin mutlaka bir banka üzerine düzenlenmesi gerektiğidir. Zira kanun koyucu, çekin güvenilirliğini ve işlevini sağlamak için bu sınırlamayı getirmiştir.
3. Çekin Hukuki Niteliği
3.1. Kambiyo Senedi Olma Niteliği
Çek, kambiyo senetleri arasında yer alır. Bono ve poliçe gibi çek de sıkı şekil şartlarına tabidir ve bu nedenle kıymetli evrak hukuku bakımından emredici kurallarla düzenlenmiştir. Bu özellik, çekin soyut borç ikrarı olması sonucunu doğurur. Yani çek, düzenlenme sebebinden bağımsız olarak, üzerinde yazılı olan bedelin ödeneceği taahhüdünü içerir.
3.2. Ödeme Aracı Olma Niteliği
Çek, esasen bir ödeme aracıdır. Bono ve poliçeden farklı olarak kredi aracı niteliği zayıftır. TTK m. 795 uyarınca, çek görüldüğünde ödenir; vadeli çek düzenlenmesi kanunen mümkün değildir. Dolayısıyla çek, kredi yaratmak amacıyla değil, mevcut borcun ödenmesi amacıyla kullanılmalıdır.
Uygulamada vadeli çekler görülmekteyse de bu, hukuken “ödeme günü ileriye bırakılmış çek” olarak değil, aslında fiilen kredi fonksiyonu yüklenmiş bir ödeme belgesi olarak kabul edilmektedir.
3.3. Emre Yazılı Senet Niteliği
Çek, kural olarak emre yazılı senettir. Ancak düzenlenirken “hamiline” ibaresi yazılması da mümkündür. Emre yazılı çeklerde ciro ve teslim, hamiline yazılı çeklerde ise sadece teslim ile devredilebilir.
3.4. Soyut Borç İkrarının Sonuçları
Çek, temel borç ilişkisine bağlı olmaksızın geçerlidir. Örneğin bir satış sözleşmesi kapsamında alıcı satıcıya çek vermişse ve satış sözleşmesi hükümsüz hale gelse dahi, çekin kambiyo hukuku bakımından geçerliliği devam eder. Bu durum, çekin soyut (mücerret) nitelik taşıdığını gösterir.
4. Çekin Zorunlu Unsurları (TTK m. 780)
Çekin geçerli sayılabilmesi için kanunda belirtilen bazı unsurları taşıması gerekir. Bunlar:
- Çek kelimesi: Senedin metninde ve düzenlendiği dilde “çek” kelimesi yer almalıdır.
- Kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havale: Çekte kayıtsız şartsız ödeme taahhüdü bulunmalıdır.
- Ödeyecek olanın (muhatabın) adı: Çek yalnızca bir banka üzerine düzenlenebilir.
- Ödeme yeri: Çek üzerinde ödeme yeri gösterilmelidir.
- Düzenlenme tarihi ve yeri: Çek hangi tarihte ve nerede düzenlendiyse, bu husus yazılmalıdır.
- Düzenleyenin imzası: Çekin geçerliliği için düzenleyenin imzası şarttır.
Bu unsurlardan herhangi birinin eksik olması halinde çek, geçersiz hale gelir. Ancak kanun, bazı eksikliklerde tamamlayıcı hükümler öngörmüştür. Örneğin ödeme yeri yazılmamışsa, muhatap bankanın adı yanında yazılı yer ödeme yeri sayılır.
5. Çekte Taraflar
5.1. Düzenleyen (Keşideci)
Çeki düzenleyip imzalayan kişidir. Düzenleyen, çekin ödenmemesi halinde hamil karşısında asli borçlu sıfatıyla sorumludur.
5.2. Muhatap (Banka)
Çekin üzerinde yazılı bedeli ödemekle yükümlü olan bankadır. Bankanın ödeme yükümlülüğü, çek hesabında karşılık bulunmasına bağlıdır.
5.3. Lehtar
Çek üzerinde bedeli tahsil edecek olan kişidir. Lehtar, çeki alacaklı sıfatıyla bankaya ibraz edebilir.
5.4. Hamiller
Çekin ciro veya teslim yoluyla el değiştirmesi sonucunda bedeli tahsil etme yetkisi kazanan kişilerdir.
6. Çekte İbraz ve Ödeme
Çek, görüldüğünde ödenir. TTK m. 796 uyarınca, ibraz süreleri şu şekildedir:
- Çekin düzenlendiği yerde ödenecekse: 10 gün içinde ibraz edilmelidir.
- Başka bir yerde ödenecekse: 1 ay içinde ibraz edilmelidir.
- Yurt dışında düzenlenen ve Türkiye’de ödenecek çekler: 3 ay içinde ibraz edilmelidir.
İbraz süresi geçtikten sonra da çek tahsil edilebilir, ancak düzenleyen ve cirantalara karşı kambiyo senetlerine özgü takip yolları kullanılamaz.
7. Çekte Karşılıksızlık Sorunu
Çekin en önemli sorunlarından biri “karşılıksız çek”tir. Banka, çekin ibrazı halinde karşılık bulunmazsa çekin arkasına “karşılıksızdır” ibaresini yazmak zorundadır. Bu durumda hamil, düzenleyene ve diğer sorumlulara karşı kambiyo yoluyla takip yapabilir.
5941 sayılı Çek Kanunu, karşılıksız çek düzenleyenlere yönelik cezai yaptırımlar öngörmüştür. Buna göre karşılıksız çek keşide eden kişi hakkında adli para cezası ve çek düzenleme yasağı uygulanır. Yargıtay uygulamalarında, çekin ödeme aracı olma fonksiyonunu korumak amacıyla bu yaptırımlar sıkı şekilde uygulanmaktadır.
8. Çekte Ciro ve Aval
8.1. Ciro
Çekin devri çoğunlukla ciro yoluyla gerçekleşir. Ciro, çekin arkasına yapılan imza ve devri ifade eder. Ciro sayesinde çekten doğan haklar, yeni hamile geçer.
8.2. Aval
Çek borcunun ödenmesini güvence altına almak amacıyla üçüncü kişiler tarafından verilen kefalet benzeri taahhüt aval olarak adlandırılır. Aval veren kişi, borçlu ile birlikte sorumlu olur. TTK m. 701 vd. hükümleri avale ilişkindir.
9. Çekte Zamanaşımı
Çekten doğan talepler belirli sürelerle sınırlıdır. TTK m. 814’e göre:
- Çek bedelinin ödenmesi talebi, ibraz süresinin bitiminden itibaren 3 yıl içinde zamanaşımına uğrar.
- Düzenleyen ve cirantalara karşı açılacak rücu davaları ise 6 ay içinde zamanaşımına uğrar.
Bu sürelerin sonunda kambiyo senedi hükümlerine dayanarak takip yapılamaz, ancak temel borç ilişkisine dayalı olarak alacak davası açılması mümkündür.
10. Çekin Uygulamadaki Önemi ve Sorunlar
10.1. Ticari Hayatta Çek
Türkiye’de özellikle ticari ilişkilerde çek, fiilen vadeli bir kredi aracı gibi kullanılmaktadır. Taraflar aralarında ileri tarihli çek düzenleyerek mal ve hizmet alımlarında ödeme güvencesi sağlamaktadır.
10.2. Vadeli Çek Sorunu
Kanunen mümkün olmamakla birlikte vadeli çekler piyasada yaygındır. Yargıtay da bu fiili durumu kabul ederek, ileri tarihli çeklerin ibraz tarihinden önce bankaya sunulamayacağını içtihat etmiştir.
10.3. Karşılıksız Çek Riski
Çekin ödeme aracı olma fonksiyonunu zedeleyen en önemli sorun karşılıksız çeklerdir. Bu durum ticari güveni sarsmakta, ekonomik hayatı olumsuz etkilemektedir.
11. Yargıtay Kararlarından Örnekler
- Yargıtay 11. HD, 2017/4358 E., 2019/2211 K.: “Çek, kanunen vadeli düzenlenemez. Ancak ileri tarihli çekin ibrazı, üzerinde yazılı tarihten önce mümkün değildir.”
- Yargıtay 19. CD, 2016/10245 E., 2018/5674 K.: “Karşılıksız çek keşide eden kişi hakkında 5941 sayılı Kanun uyarınca adli para cezası ve çek düzenleme yasağı uygulanır.”
Bu kararlar, çekin hukuki rejiminin uygulamada ne şekilde şekillendiğini ortaya koymaktadır.
12. Sonuç
Çek, Türk Ticaret Kanunu’nda ayrıntılı biçimde düzenlenmiş, ödeme aracı niteliği ön planda olan bir kıymetli evraktır. Kanun koyucu, çekin güvenilirliğini sağlamak amacıyla şekil şartları, ibraz süreleri, sorumluluk rejimi ve cezai yaptırımları sıkı kurallarla belirlemiştir.
Her ne kadar uygulamada çekin “vadeli” olarak kullanılması gibi hukuka aykırı pratikler mevcut olsa da, Yargıtay kararları ve Çek Kanunu ile bu durumun ticari hayatın gereklerine uygun biçimde sınırlandığı görülmektedir.
Sonuç olarak çek, ticari ilişkilerde güveni ve istikrarı sağlamaya yönelik önemli bir hukuki araçtır. TTK hükümleri ve yargı içtihatları çerçevesinde, çekin hukuki niteliği ve taraflar arasındaki sorumluluk ilişkisi açık ve net kurallara bağlanmıştır.
Gözdenur Turna
About Post Author
