Çatma Zararlarından Sorumluluk: Hukuki Tanımlar ve Türler

Deniz ticaretinde gemiler arasında meydana gelen çarpışma olayları, teknik ve hukuki açıdan karmaşık sonuçlar doğurur. Çatma, iki geminin denizde veya iç sularda birbirine temas etmesi sonucu meydana gelen ve çoğunlukla maddi zarar, can kaybı veya çevresel zarar doğuran bir deniz kazasıdır.

Çatma sonrası zararın hangi tarafça karşılanacağı, kusur durumuna göre değişir. Türk Ticaret Kanunu (TTK) m.1290–1301 hükümleri, çatma türlerini ve sorumluluk esaslarını ayrıntılı şekilde düzenlemiştir.

Aşağıda, çatma zararlarından sorumluluğu belirleyen ana türler ve hukuki açıklamaları yer almaktadır.

---

1. Kusursuz Çatma (TTK m.1296)

Tanımı

Kusursuz çatma, iki gemi arasında meydana gelen çarpışmanın tarafların kusuru olmadan, öngörülemez ve önlenemez bir sebepten kaynaklanmasıdır.

Örnek Durumlar:

• Ani ve şiddetli hava olayları (fırtına, kasırga, yoğun sis)

• Deniz akıntısının olağanüstü ve beklenmedik değişimi

• Her iki gemide de eşzamanlı teknik arıza (örneğin dümen kilitlenmesi)

• Üçüncü bir geminin veya unsurun sebep olduğu çarpışma

Hukuki Sonuç

Kusursuz çatmada taraflar kendi zararına kendisi katlanır.
Hiçbir taraf diğerinden tazminat talep edemez.
Ancak can kaybı, yaralanma veya yük zararında farklı sigorta hükümleri devreye girebilir.

---

2. Bir Tarafın Kusuru ile Çatma (TTK m.1296/1)

Tanımı

Çatma yalnızca bir gemi tarafının kusuru sonucu meydana gelmişse, kusurlu taraf zararın tamamından sorumlu olur.

Kusur Kapsamına Giren Haller:

• Seyir veya manevra hatası (COLREG kurallarına uymamak)

• Yetersiz gözcülük veya radar takibi yapmamak

• Gereksiz hız yapmak veya dar kanalda hatalı rota izlemek

• Uyarı sinyallerini (ses/ışık) vermemek

• Tehlikeli hava koşullarında gereksiz manevra

Hukuki Sonuç

Kusurlu gemi sahibi, diğer gemide meydana gelen tüm maddi zararı, yük zararını, sefer gecikmelerinden doğan ekonomik kayıpları ve gerekirse çevresel zararları tazmin eder.

Bu sorumluluk, TTK m.1061 uyarınca donatanın sınırlı sorumluluğu çerçevesinde belirlenebilir, ancak kasıt veya ağır kusur halinde bu sınır kalkar.

---

3. Ortak Kusurlu Çatma (TTK m.1297)

Tanımı

Çatma, iki gemi tarafının ortak kusuru ile meydana gelmişse, zarar kusur oranına göre taraflar arasında paylaştırılır.

Örnek:

• Sisli havada her iki geminin de güvenli hız sınırını aşması

• Trafik ayrım şeridi (TSS) kurallarına iki tarafın da uymaması

• Gece seyrinde seyir fenerlerinin çalışmaması ve gözcü bulundurulmaması

Hukuki Sonuç

Her iki taraf kendi kusuru oranında karşı tarafın zararını öder.
Kusur oranları tespit edilemezse, zarar eşit olarak paylaşılır (TTK m.1298).

Örnek Paylaşım:

• Geminin A kusur oranı: %70

• Geminin B kusur oranı: %30
  Bu durumda A, kendi zararına katlanırken B’nin zararının %70’ini tazmin eder, B ise A’nın zararının %30’unu öder.

---

4. Kıyasen Çatma (TTK m.1300)

Tanımı

Fiziksel temasın olmadığı, ancak bir geminin manevra veya seyir hareketinin diğer gemide zarara yol açtığı durumlara kıyasen çatma denir.

Örnek Durumlar:

• Bir geminin ani rota değişikliği yaparak diğer gemiyi sığlığa zorlaması

• Yakından geçerek dalga etkisiyle diğer geminin bağlama halatlarının kopmasına neden olunması

• Manevra hatasıyla limanda duran bir geminin kıyıya çarpmasına sebep olunması

Hukuki Sonuç

Kıyasen çatmada, fiziksel temas olmasa bile çatma hükümleri uygulanır.
Kusurlu taraf, diğer geminin uğradığı zararı kusur oranına göre tazmin eder.

---

5. Çatma Davalarında Delil ve İspat

Çatma olaylarında kusur ve sorumluluğun belirlenmesi için aşağıdaki deliller önemlidir:

• Kaptan Seyir Defteri (Logbook)

• Radar, AIS, GPS kayıtları

• Hava ve deniz durumu raporları

• Tanık ifadeleri

• Liman, kıyı güvenlik ve VTS kayıtları

• Fotoğraf ve video kayıtları

Kusurun ispat yükü, tazminat talebinde bulunan tarafa aittir.

---

6. Sigorta ve Sorumluluk

• Çatma olaylarında meydana gelen maddi ve manevi zararlar, çoğu zaman milyonlarca dolarlık maliyetler doğurabilir. Bu nedenle, hem gemi donatanlarının hem de yük sahiplerinin, çatma riskini deniz sigortaları ile güvence altına alması kritik öneme sahiptir.

  Denizcilikte çatma zararlarını karşılayan sigorta türleri, hukuki sorumluluk kapsamı ve sigortanın devreye girme şartları aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

  ---

  6.1. Çatma Sigortası (Collision Liability Clause – RDC)

  • Hull & Machinery (Gövde ve Makine) Sigortası poliçelerinde yer alan bir klozdur.

  • Geminin, çatma nedeniyle başka bir gemiye veya onun yüküne verdiği zararlar için sigorta teminatı sağlar.

  • Genellikle “Çatma Sorumluluğu Klozu” (Running Down Clause – RDC) olarak bilinir.

  • Teminat, poliçede belirlenen yüzdelik oran kadar olur (örneğin %3/4 çatma klozu).

  ---

  6.2. P&I Kulüpleri (Protection & Indemnity Clubs)

  • Donatanın üçüncü şahıslara karşı sorumluluklarını kapsayan karşılıklı sigorta kulüpleridir.

  • Çatma nedeniyle meydana gelen can kaybı, yaralanma, çevre kirliliği ve liman, rıhtım, mendirek gibi yapılara verilen zararları teminat altına alır.

  • P&I kulüpleri, ayrıca bazı çatma zararlarında H&M sigortasının kapsamadığı farkı ödeyebilir.

  ---

  6.3. Yük Sigortası (Cargo Insurance)

  • Çatma sonucu taşınan yükte meydana gelen zarar, yük sigortası tarafından karşılanır.

  • Eğer çatma müşterek avarya sayılırsa, yük sahibinin ödemesi gereken katkı payı da bu sigorta tarafından ödenebilir.

  • Ancak sigorta poliçesinde “müşterek avarya teminatı” açıkça yer almalıdır.

  ---

  6.4. Sigortanın Devreye Girmesi İçin Gereken Şartlar

  1. Poliçenin Geçerli Olması: Olay tarihi itibariyle sigortanın süresi bitmemiş olmalı.

  2. Teminat Kapsamı: Çatma olayının poliçe şartları içinde yer alması.

  3. Kusur Tespiti: Sigortacı, çatma kusur oranını dikkate alarak ödeme yapar.

  4. Hasar Bildirimi: Olay, sigortacıya en kısa sürede yazılı olarak bildirilmelidir.

  5. Belgelerin Sunulması: Kaptan raporu, radar/AIS kayıtları, liman kayıtları, fotoğraf ve tanık beyanları.

  ---

  6.5. Ağır Kusur ve Kasıt Hali

  • TTK m.1446 uyarınca, sigortalının kasıtlı veya ağır kusurlu hareketi sonucu meydana gelen çatma zararı sigorta teminatı dışındadır.

  • Örneğin, alkollü olarak gemi sevk etmek, COLREG kurallarına açıkça aykırı hareket etmek, sigorta ödemesini engelleyebilir.

  ---

  6.6. Sigorta ile Sorumluluk İlişkisi

  • Kusurlu tarafın sigortası, karşı tarafa ödenecek tazminatı güvence altına alır.

  • Ortak kusurlu çatmada, her taraf kendi kusuru oranında tazminat öder; bu tutar sigortacı tarafından karşılanabilir.

  • Kusursuz çatmada sigorta genellikle devreye girmez, çünkü tazmin sorumluluğu yoktur; ancak kendi gemi veya yük hasarını karşılamak için poliçe kullanılabilir.

  ---

  6.7. Örnek Olay

  Bir konteyner gemisi, liman çıkışında manevra hatası yaparak başka bir yük gemisine çarpar:

  • Zarar: 12 milyon USD (gemi + yük + liman yapıları)

  • Kusur oranı: %100 çarpan gemide

  • H&M sigortası: 8 milyon USD’yi öder (%3/4 çatma klozu gereği)

  • Kalan 4 milyon USD P&I kulübü tarafından karşılanır.

  • Yük sahiplerinin zararları ise yük sigortaları üzerinden tazmin edilir.

---

7. Sonuç

Çatma zararlarından sorumluluk, olayın kusur yapısına göre belirlenir.

• Kusursuz çatmada taraflar kendi zararlarına katlanır.

• Bir tarafın kusuru varsa, tüm zararı o taraf tazmin eder.

• Ortak kusurlu çatmada zarar kusur oranına göre paylaştırılır.

• Kıyasen çatmada fiziksel temas olmasa bile kusurlu taraf sorumludur.

Bu nedenle çatma olaylarında, olayın kusur yapısının doğru tespiti ve delillerin eksiksiz toplanması hukuki süreçte belirleyici öneme sahiptir.