Çatma Nedir? Unsurları Nelerdir?

çatma

Çatmanın Tanımı ve Unsurları: Deniz Hukukunda Sorumluluk ve Uygulama

Deniz ticaretinde gemiler arasındaki en önemli risklerden biri çatmadır.
Çatma, iki geminin denizde veya iç sularda birbirine temas etmesi sonucu ortaya çıkan ve genellikle maddi hasar, yaralanma veya çevre zararına yol açan bir deniz kazasıdır.

Türk Ticaret Kanunu (TTK) çatma kavramını ayrıntılı şekilde düzenlemiş, uluslararası boyutta ise 1910 tarihli Brüksel Çatma Sözleşmesi temel kaynak olmuştur.
Çatma olaylarında kusur, sorumluluk, tazminat ve delil sistemi özel kurallara tabidir.

1. Çatmanın Tanımı

TTK m.1290’a göre çatma:

“İki geminin, seyrüsefer veya manevra hatası veya başka herhangi bir nedenle birbirine temas etmesi”dir.

Bu tanımın kapsamına giren üç ana unsur vardır:

İki gemi arasında temas olmalı
Temas, seyir veya manevra ile ilgili bir sebepten kaynaklanmalı
Temas sonucu maddi zarar meydana gelmeli

2. Çatma Türleri

Çatma, oluş şekline ve kusur durumuna göre farklı türlerde incelenir:

2.1. Kusurlu Çatma

Bir veya her iki gemi personelinin ihmali, dikkatsizliği veya denizcilik kurallarına aykırı hareketi sonucu meydana gelir.
Kusurlu gemi veya gemiler, zarardan TTK m.1296 gereği sorumludur.

2.2. Kusursuz Çatma

Tarafların kusuru olmaksızın, örneğin ani ve öngörülemez hava olayları, ani makine arızaları gibi sebeplerle meydana gelir.
Bu durumda zarar kural olarak tarafların kendisine ait olur, tazmin yükümlülüğü doğmaz.

2.3. Şüpheli Çatma

Olayın sebebi ve kusur oranı kesin olarak belirlenemediğinde söz konusudur.
TTK m.1298’e göre zarar taraflar arasında eşit olarak paylaşılır.

2.4. Manevra veya Seyir Hatası Olmaksızın Temas

Örneğin, fırtınada sürüklenen bağlı bir geminin başka bir gemiye çarpması.
Kusur araştırması yapılır, kusur yoksa tazmin sorumluluğu doğmayabilir.

3. Çatmanın Unsurları

Bir olayın çatmanın hukuki tanımı içine girebilmesi için şu unsurların gerçekleşmesi gerekir:

3.1. Gemiler Arasında Fiziksel Temas

İki gemi arasında maddi temas olmalıdır.
Gemilerin “denizde seyre elverişli” araçlar olması gerekir. (TTK m.931 tanımı)
Bir geminin diğerine sürtünmesi, hafifçe çarpması veya ciddi çarpışma tümüyle kapsam dahilindedir.

3.2. Seyir veya Manevra Bağlantısı

Temas, geminin hareketi, manevrası veya seyrüseferi ile ilgili olmalıdır.
Limanda, rıhtımda veya demirde de çatma olabilir; önemli olan temasın geminin sevk ve idaresiyle bağlantılı olmasıdır.

3.3. Maddi Zararın Meydana Gelmesi

Gemi gövdesinde hasar, yükte zarar, donanım kaybı, can kaybı veya çevre kirliliği gibi sonuçlar olmalıdır.
Zarar yoksa çatma hukuki anlamda doğmaz, sadece “temas” olarak kalır.

3.4. Kusur veya Kusursuzluk Durumunun Belirlenmesi

Kusur tespit edilirse sorumluluk buna göre şekillenir.
Kusur yoksa veya ispat edilemezse TTK m.1298 uygulanır.

4. Çatma Hallerinde Sorumluluk

TTK m.1296-1298 sorumluluğu düzenler:

Kusurlu gemi veya gemiler, kusurları oranında zararı öder.
Kusur belirlenemiyorsa zarar eşit bölüşülür.
Çatma sonucu can kaybı veya yaralanma varsa tazminat Borçlar Kanunu ve Deniz Ticareti hükümlerine göre ayrıca hesaplanır.

5. Delil ve İspat

Çatma olaylarında deliller büyük önem taşır:

Kaptan raporu (logbook kayıtları)
Radar ve seyir cihazı kayıtları
Olay anındaki hava raporları
Liman ve kıyı güvenlik kayıtları
Tanık ifadeleri
Fotoğraf ve video kayıtları

Kusurun ispat yükü, tazminat talep eden tarafa aittir.

6. Uluslararası Hukuk Boyutu

Çatma olayları, deniz taşımacılığının uluslararası niteliği nedeniyle sadece ulusal hukukla değil, aynı zamanda uluslararası deniz hukuku ile de düzenlenmektedir.
Çünkü çatma, çoğu zaman farklı bayrak taşıran gemiler arasında, açık denizlerde veya bir ülkenin karasularında gerçekleşebilir ve bu durum farklı hukuk sistemlerinin devreye girmesine yol açar.

6.1. 1910 Brüksel Çatma Sözleşmesi

Tam Adı: Gemilerin Çarpışması Halinde Medeni Sorumluluğa Dair Milletlerarası Sözleşme
Türkiye, bu sözleşmeye taraf olmuş ve hükümlerini büyük ölçüde TTK m.1290 vd. içine almıştır.
Temel prensipler:
1. Kusur Esası: Çatma sonucu doğan zarar, kusurlu taraf veya taraflarca ödenir.
2. Oransal Sorumluluk: Her iki taraf kusurluysa, zarar kusur oranında paylaşılır.
3. Kusurun Belirlenememesi: Kusur tespit edilemezse, zarar eşit bölünür.
4. Üçüncü Kişilere Karşı Müteselsil Sorumluluk: Yolcu, yük sahibi gibi üçüncü kişilere karşı taraflar müteselsilen sorumludur.

6.2. COLREG 1972 – Denizde Çatışmayı Önleme Kuralları

Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) tarafından kabul edilmiştir.
Temel amacı çatmaları önlemek olup, kurallar arasında:
- Seyir Kuralları: Gemilerin açık deniz, dar kanal, trafik ayrım şeritlerinde nasıl seyredeceği.
- Işık ve İşaretler: Gece ve gündüz görünürlük için seyir fenerleri ve işaretleri.
- Ses İşaretleri: Manevraların ve tehlikelerin bildirilmesi.
- Hız ve Görüş Kuralları: Görüşün kısıtlı olduğu durumlarda azami dikkat ve güvenli hız.
COLREG ihlali, çatmada kusur tespitinde doğrudan dikkate alınır.

6.3. Yargı Yetkisi ve Uygulanacak Hukuk

Çatma farklı bayraklı gemiler arasında gerçekleşirse hangi ülke hukukunun uygulanacağı önem kazanır.
Genel kural:
- Karasularında gerçekleşirse o ülkenin hukuku uygulanır.
- Açık denizde gerçekleşirse, gemilerin bayrak devletleri arasında imzalanmış uluslararası sözleşmeler devreye girer.
- Eğer sözleşme yoksa, tarafların üzerinde anlaştığı hukuk veya mahkeme yetkisi geçerli olur.

6.4. Çevre Hukuku Boyutu

Çatma sonucunda petrol veya zararlı madde sızıntısı meydana gelirse, MARPOL 73/78 ve CLC 1969 (Petrol Kirliliği Zararının Hukuki Sorumluluğu Sözleşmesi) devreye girer.
Bu durumda sadece çatma hükümleri değil, aynı zamanda çevre zararlarının tazmini ile ilgili özel düzenlemeler de uygulanır.

6.5. Sigorta ve P&I Kulüpleri Açısından Uluslararası Boyut

P&I kulüpleri (Protection & Indemnity Clubs), çatma riskini kapsayan sorumluluk sigortaları sağlar.
Uluslararası gemi işletmecileri, çatma sonrası tazminat yükümlülüklerini bu kulüpler aracılığıyla karşılar.
Dispeç hesapları, hem ulusal hem de uluslararası sigorta uygulamalarında kabul gören standartlara göre yapılır.

6.6. Uygulamada Önemli Bir Nokta

Bir çatma olayı hem TTK hükümlerine hem de Brüksel Sözleşmesi ve COLREG kurallarına aykırılık teşkil edebilir.
Türk mahkemeleri, uluslararası sözleşmelere taraf olduğumuz için bu düzenlemeleri doğrudan uygulayabilir.
Özellikle kusur oranının belirlenmesinde COLREG ihlalleri kritik öneme sahiptir.

7. Örnek Olay

İstanbul Boğazı’nda sisli havada seyreden iki yük gemisi, COLREG’in hız ve görüş kurallarına uymadıkları için çarpışır.

Kusur araştırmasında her iki geminin de radar kullanımında ihmali olduğu tespit edilir.
TTK m.1297 uyarınca her iki taraf da kusurları oranında zararı öder.
Yük zararları ayrıca yük sahiplerinin sigortaları üzerinden karşılanır.

8. Sonuç

Çatma, deniz ticaretinde ciddi mali ve hukuki sonuçlar doğuran, teknik ve hukuki boyutu olan bir olaydır.
Tanım ve unsurların iyi bilinmesi, hem sorumlulukların doğru belirlenmesi hem de uyuşmazlıkların önlenmesi açısından önemlidir.
Kaptanlar ve donatanlar, çatma riskini en aza indirmek için COLREG kurallarına uymalı, gemi bakım ve seyrüsefer cihazlarını her zaman faal tutmalıdır.

Single Blog Title