Çalınan, Zayi Olan ya da Kaybolan Kıymetli Evrakın İptali

---

1. Giriş

Kıymetli evrak, ticaretin güven temelini oluşturan, sıkı şekil şartlarına bağlı belgelerden meydana gelir. Çek, bono, poliçe, hisse senedi veya emtia senedi gibi kıymetli evrakların ortak özelliği, hakkın senede sıkı sıkıya bağlı olmasıdır. Senet olmadan hak ileri sürülemez. Bu nedenle kıymetli evrakın kaybolması, çalınması ya da zayi olması hem hak sahibini hem de ticari hayatın güvenini doğrudan etkiler.

Türk Ticaret Kanunu (TTK), bu gibi durumlarda hak sahibini korumak için kıymetli evrakın iptali davası müessesesini düzenlemiştir. Bu makalede, çalınan veya kaybolan kıymetli evrakın iptali davaları; hukuki dayanakları, usulü, uygulamadaki sorunları, Yargıtay içtihatları ve çözüm önerileriyle birlikte ayrıntılı biçimde incelenecektir.

---

2. Hukuki Dayanaklar

2.1. Türk Ticaret Kanunu Hükümleri

• TTK m. 651-675 arasında kıymetli evrakın iptali ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.

• Bu hükümler, hem senedin tedavül güvenliğini hem de hakkın korunmasını hedefler.

• Kanun, ilan ve bekletme süresi gibi mekanizmalarla kötü niyetli üçüncü kişilerin zarar görmesini engeller.

2.2. HMK ve İİK İle Bağlantı

• HMK: İptal davaları özel dava türü olmakla birlikte, HMK hükümleri usul bakımından uygulanır. Delil sunma, ispat yükü, ilan şekilleri HMK’ya göre yürütülür.

• İİK: Kambiyo senetlerine dayalı takiplerde senet kaybolmuşsa, alacaklı önce iptal davası açmalı; iptal kararı ile birlikte hakkını başka delillerle ispat etmelidir.

2.3. Anayasal Koruma

• Mülkiyet hakkı (AY m. 35): Zayi olan senetle kaybolan hak, iptal davası sayesinde korunur.

• Adil yargılanma hakkı (AY m. 36): İptal davalarında tarafların savunma ve itiraz haklarını kullanabilmeleri, insan hakları boyutunu oluşturur.

---

3. İptal Davasının Konusu ve Kapsamı

3.1. İptale Konu Olabilecek Senetler

• Kambiyo senetleri: Çek, bono, poliçe.

• Emtia senetleri: Makbuz senedi, varant.

• Sermaye piyasası araçları: Nama veya hamiline yazılı hisse senetleri, tahviller.

• Diğer kıymetli evrak: Konşimento, kıymetli kuponlar vb.

3.2. Zayi ve Kaybolma Halleri

• Zayi: Yangın, sel, yırtılma, solma veya okunmaz hale gelme.

• Kaybolma: Fiziken yerinin bilinmemesi.

• Çalınma: Hak sahibinin iradesi dışında üçüncü kişi tarafından alınması.

3.3. Kimler Dava Açabilir?

• Senedin meşru hamili,

• Rehin hakkı sahibi,

• İflas idaresi,

• Mirasçılar.

---

4. İptal Davasında Usul ve İlan Prosedürü

4.1. Yetkili ve Görevli Mahkeme

• Görevli: Asliye Ticaret Mahkemesi.

• Yetkili: Senedin ödeme yerindeki mahkeme.

4.2. Dava Süreci

1. Dilekçe: Senedin kaybolduğuna veya çalındığına ilişkin olay ve deliller belirtilir.

2. İhtiyati tedbir: Mahkemeden ödeme yasağı talep edilebilir.

3. İlan: Mahkeme, Resmî Gazete veya uygun gazetelerde ilan yapar. Senedi elinde bulunduranlar belirlenen süre içinde başvurmaya çağrılır.

4. Bekletme süresi: Çek ve bonoda genellikle 3 ay; hisse senedi ve tahvilde daha uzun olabilir.

5. İptal kararı: Kimse başvurmazsa, mahkeme senedin iptaline karar verir.

4.3. Geçici Koruma Tedbirleri

• Çeklerde bankaya ödeme yasağı konulur.

• Bonoda düzenleyene veya aval verene ödeme yasağı.

• Hamiline yazılı senetlerde tedbir şerhi.

---

5. Çeşitli Senetlerde İptal Uygulaması

5.1. Çeklerde

• Çek kaybolduğunda hamil, derhal bankaya bildirim yapmalı.

• İptal kararı ile birlikte çek hükümsüz hale gelir, hak sahibi hakkını diğer delillerle ispat edebilir.

5.2. Bonolarda

• Zayi hâlinde iptal davası açılmadan bono bedeli istenemez.

• Mahkeme iptal kararı verdikten sonra alacaklı, sözleşme veya ticari defterlerle alacağını talep edebilir.

5.3. Hisse Senetlerinde

• Nama yazılı senetlerde: Şirket kayıtları belirleyici olur.

• Hamiline yazılı senetlerde: İlan prosedürü önemlidir. Senedi elinde bulunduran ortaya çıkmazsa iptal kararı verilir.

---

6. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay kararları, kıymetli evrak iptal davalarında şu esasları belirlemiştir:

• İlan prosedürü eksiksiz uygulanmalıdır

• Hak sahipliği ispatı davacının yükümlülüğündedir.

• İptal kararı erga omnes etki doğurur; herkes bakımından bağlayıcıdır.

• İyi niyetli üçüncü kişilerin korunması ilkesi titizlikle uygulanır.

---

7. Uygulamadaki Sorunlar

1. İlan masraflarının yüksekliği.

2. Sürelerin uzunluğu: Özellikle 3 ay bekletme süresi ticari hayat için yavaşlatıcıdır.

3. Elektronik sistem eksikliği: Fiziki senetler kaybolmaya devam etmektedir.

4. İspat güçlüğü: Kaybolma veya çalınma çoğu kez tanık beyanına dayanır.

---

8. Çözüm Önerileri

• Elektronik kıymetli evrak sistemlerinin yaygınlaştırılması (e-çek, e-bono).

• Merkezi kayıt sistemi kurulması.

• Dijital ilan platformları ile ilan sürecinin hızlandırılması.

• Sigorta mekanizması: Çalınma ve kaybolmalara karşı özel kıymetli evrak sigortası.

• Yargılama sürelerinin kısaltılması: HMK’da özel süreler öngörülmesi.

---

9. Sonuç

Kıymetli evrakın iptali davaları, hem bireysel hakların korunması hem de ticari güvenin devamı için vazgeçilmezdir. Ancak mevcut sistem, uzun süren ilan prosedürleri, masraflar ve ispat zorlukları nedeniyle eleştirilmektedir.

Gelecekte elektronik kıymetli evrak uygulamalarının yaygınlaşması, hem kaybolma ve çalınma risklerini azaltacak hem de iptal davalarının önemini kısmen ortadan kaldıracaktır. Bugün için ise iptal davaları, ticari hayatın güvenlik sigortası niteliğindedir.