Büyük Teknoloji Şirketleri Piyasayı Nasıl Kapıyor?

 

1. Giriş

Dijitalleşen ekonomi, geleneksel rekabet kuramlarının sınırlarını zorlayan yeni sorunları beraberinde getirmiştir. Google, Apple, Amazon, Meta (Facebook) ve Microsoft gibi “Big Tech” olarak anılan büyük teknoloji şirketleri, sadece hizmet sağlayıcı değil; aynı zamanda piyasa kurucusu, hakem, hatta oyuncu konumuna gelmiştir. Bu şirketler, rekabeti sınırlandırmak amacıyla artık fiyat belirlemek yerine piyasanın yapısını şekillendiren stratejiler benimsemektedir.

Bu makalede, büyük teknoloji şirketlerinin uyguladığı piyasayı kapama stratejileri, bunların rekabet hukuku bakımından değerlendirilmesi, Türk Rekabet Kurumu’nun yaklaşımı ve karşılaştırmalı hukuk örnekleri ile birlikte ele alınacaktır.

2. Piyasayı Kapama (Market Foreclosure) Nedir?

Piyasayı kapama, hâkim durumda olan bir teşebbüsün mevcut veya potansiyel rakiplerin pazara girişini engellemesi veya faaliyetlerini zorlaştırmasıdır. Bu durum, doğrudan rekabet yasağı içermese de sonuç itibarıyla rekabetin zayıflamasına neden olur.

Foreclosure, ikiye ayrılır:

• Müşteri Kapama (Customer Foreclosure):Rakiplerin müşteri bulmasını engellemek (örneğin: tedarikçileri münhasır sözleşmelere bağlamak)
• Girdi Kapama (Input Foreclosure):Rakiplerin ihtiyaç duyduğu kritik veri, altyapı veya hizmetlere erişimini engellemek

Büyük teknoloji şirketleri ise bu geleneksel yöntemlerin ötesine geçerek dijital özgünlükte stratejiler geliştirmiştir.

3. Büyük Teknoloji Şirketlerinin Kapama Stratejileri

3.1. Varsayılan Ayarlarla Giriş Engelleme

En yaygın stratejilerden biri, cihaz veya platformlara kendi uygulamalarını varsayılan olarak entegre etmek ve kullanıcıların alternatifleri değiştirmesini zorlaştırmaktır.

📌 Örnek: Google, Android işletim sistemlerinde Google Chrome ve Google Search’ü varsayılan ayar olarak entegre etmiştir. Bu durum Avrupa Komisyonu tarafından 2018 yılında rekabet ihlali olarak değerlendirilmiş ve Google’a 4,34 milyar Euro ceza verilmiştir.

3.2. Self-Preferencing (Kendi Hizmetini Öne Çıkarma)

Platformun hem pazar yeri hem de satıcı olduğu durumlarda, kendi ürün ve hizmetlerinin algoritma aracılığıyla daha görünür hale getirilmesidir.

📌 Örnek: Amazon’un arama sonuçlarında kendi markalı ürünlerini (Amazon Basics vb.) öne çıkardığı, satıcı verilerini kötüye kullandığı gerekçesiyle Avrupa Komisyonu 2022 yılında soruşturma başlatmıştır.

3.3. Erişim Kısıtı ve API Engellemeleri

Rakip uygulamaların platforma entegre olmasını zorlaştırmak, API (uygulama arayüzleri) kısıtlamaları getirmek veya veri akışını engellemek de kapama yöntemleri arasındadır.

📌 Örnek: Facebook’un, üçüncü taraf uygulamaların kullanıcı verilerine erişimini kısıtladığı ve rakip mesajlaşma uygulamalarını platformdan dışladığı gerekçesiyle FTC tarafından soruşturma başlatılmıştır.

3.4. Kill Zone Stratejisi (Yatırımı Engelleme)

Büyük şirketler, kendilerine rakip olabilecek yeni girişimlerin finansman bulmasını engellemekte; yatırımcılar, bu dev şirketlerin rakibi olan girişimleri “zaten ezilir” diyerek finanse etmemektedir. Bu da piyasada yenilikçiliğin ölmesine neden olmaktadır.

3.5. Rakip Satın Almaları

Big Tech şirketleri, potansiyel tehdit oluşturan girişimleri erken aşamada satın alarak rekabeti daha doğmadan engellemektedir.

📌 Örnek: Facebook’un Instagram ve WhatsApp’ı satın alması, uzun yıllar sonra rekabeti sınırlandırıcı birleşmeler olarak ele alınmış ve yeniden düzenlemeler gündeme gelmiştir.

4. Rekabet Hukuku Açısından Değerlendirme

Türk rekabet hukuku bakımından bu uygulamalar çoğunlukla 4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi çerçevesinde, “hâkim durumun kötüye kullanılması” olarak değerlendirilir. Özellikle aşağıdaki ihlal türleri önem taşır:

• Kendi hizmetine avantaj sağlama (self-preferencing)
• Rakipleri platformdan dışlama (deplatforming)
• Bağımlılık yaratarak erişim engelleme
• Kilit verilerin paylaşılmaması

Bu davranışlar doğrudan tüketiciye zarar vermese dahi, rekabetin bozulması ve inovasyonun engellenmesi yönüyle kamusal zarara neden olur.

5. Türk Rekabet Kurumu’nun Yaklaşımı

Rekabet Kurumu son yıllarda dijital platformlara yönelik kapsamlı soruşturmalar yürütmektedir. Özellikle Trendyol ve Google kararları öne çıkmaktadır:

5.1. Trendyol Kararı (2021/41-558)

Kurul, Trendyol’un kendi ürünlerini algoritmik olarak öne çıkarmasını, satıcı verilerini kötüye kullanmasını ve ayrımcılık yapmasını “kapama stratejisi” kapsamında değerlendirmiş ve şirkete 61 milyon TL idari para cezası vermiştir.

5.2. Google Kararları

Kurul, 2018-2022 yılları arasında Google hakkında çok sayıda karar almış; arama sonuçlarında taraflı sıralama, alışveriş karşılaştırma servislerinde self-preferencing ve mobil cihaz üreticilerine zorlayıcı sözleşmeler dayatılması nedeniyle cezalar vermiştir.

6. Avrupa Birliği ve DMA (Dijital Piyasalar Yasası)

Avrupa Birliği, bu stratejilere karşı proaktif düzenleme yoluna gitmiş ve 2023 yılında yürürlüğe giren Dijital Piyasalar Yasası (Digital Markets Act) ile “gatekeeper” platformlara bazı yasaklar getirmiştir:

• Varsayılan uygulama dayatılamaz
• Kendi ürünlerini ön plana çıkaramaz
• Kullanıcı verisini diğer hizmetlerde izinsiz kullanamaz
• Rakiplerle adil rekabeti engelleyemez

DMA ile büyük teknoloji şirketlerinin piyasa kapama stratejileri önceden engellenmeye çalışılmaktadır.

7. ABD’de Antitröst Davaları

ABD’de Federal Ticaret Komisyonu (FTC) ve Adalet Bakanlığı (DOJ), son yıllarda Big Tech’e karşı sert adımlar atmıştır:

• FTC v. Facebook (Meta):WhatsApp ve Instagram birleşmeleri rekabeti engellediği iddiasıyla gündeme alınmıştır.
• DOJ v. Google:Arama motoru pazarındaki hâkimiyetini güçlendirmek için Apple ile varsayılan ayar anlaşmaları yaptığı gerekçesiyle 2023’te dava açılmıştır.
• FTC v. Amazon:Prime üyelik avantajları ile bağımsız satıcıları dışlama ve manipülasyon iddiaları gündemdedir.

Bu davalar, piyasa kapama stratejilerinin artık “soyut rekabet ihlali” değil, doğrudan ekonomik ve hukuki müdahale gerektiren durumlar haline geldiğini göstermektedir.

8. Sonuç ve Değerlendirme

Büyük teknoloji şirketlerinin piyasa üzerindeki etkisi, sadece rakipler üzerinde değil; tüketici tercihleri, girişimcilik ortamı ve yenilikçilik üzerinde de belirleyici hale gelmiştir. Bu şirketlerin uyguladığı piyasa kapama stratejileri, rekabet hukukunun en karmaşık ve kritik alanlarından birini oluşturmaktadır.

Türk Rekabet Kurumu’nun dijitalleşen ekonomideki bu stratejilere karşı verdiği kararlar isabetli olmakla birlikte, AB’deki DMA benzeri önleyici düzenlemeler ve algoritmik denetim yeteneklerinin artırılması gerekmektedir.

Gelecek için öneriler:

• Rekabet Kurumu bünyesinde dijital denetim birimi kurulmalı
• Piyasa kapama stratejileri için özel bir “rehber ve tipoloji listesi” yayımlanmalı
• Algoritma ve veri şeffaflığı düzenlemeleri zorunlu hale getirilmeli
• Satın almalar ve birleşmeler rekabet etkisiyle birlikte veri etkisi açısından da denetlenmelidir

Bu stratejilerle başa çıkmanın yolu, rekabet hukukunun dijital çağın gereklerine uygun biçimde yeniden yapılandırılmasıdır.