Borçlar Hukukunda Cezai Şart (Ceza Koşulu)

1) Kavram ve Tanım

Türk Borçlar Kanunu’nda (TBK) cezai şart (ceza koşulu), sözleşmeden doğan yükümlülüklerin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi hâlinde borçlunun ödemeyi üstlendiği ek bir edimdir. TBK m.179’da şu şekilde tanımlanır:

“Borçlunun, borcunu ifa etmemesi veya gereği gibi ifa etmemesi hâlinde alacaklıya ödemeyi taahhüt ettiği miktar veya yerine getirmeyi taahhüt ettiği başka bir edim ceza koşuludur.”

Cezai şart, esasen borcun ifasını güvence altına alan ve aynı zamanda ifa etmeyen tarafı caydırıcı nitelikte bir müessesedir.

2) Cezai Şartın Hukuki Niteliği

Cezai şart, bağımsız bir borç doğurmaz; asıl borca bağlı fer’î bir borçtur. Dolayısıyla asıl borç geçersizse, cezai şart da geçersiz hale gelir (TBK m.182/1). Ancak asıl borç geçerli olmakla birlikte ifa edilmez veya gereği gibi ifa edilmezse, cezai şart devreye girer.

3) Şartları

• Geçerli bir sözleşme bulunmalıdır (TBK m.12, m.26).

• Ceza koşulu kararlaştırılmış olmalıdır: Taraflar açıkça cezai şart üzerinde anlaşmalıdır.

• Borcun ihlali gerçekleşmelidir: İfa edilmemesi, geç ifa edilmesi veya ayıplı ifa gibi haller.

4) Türleri

1. İfa için cezai şart: Borcun ifasını güvence altına alır, borç ifa edilmediğinde ceza doğar.

2. Seçimlik cezai şart: Borçlu isterse asıl borcu ifa etmek yerine cezai şartı ödeyebilir.

3. Dönme için cezai şart: Taraflardan biri sözleşmeden dönme hakkını kullanırsa ceza ödemek zorundadır.

5) Cezai Şartın İndirilmesi

TBK m.182/son fıkra, cezai şartın aşırı olması hâlinde hâkimin indirim yapabileceğini düzenlemiştir. Burada amaç, borçluyu ölçüsüz bir baskı altına almamaktır. Yargıtay uygulamasında, özellikle iş sözleşmeleri ve ticari sözleşmelerde fahiş cezai şartların hakkaniyete aykırı olduğu belirtilmiş, indirim yapılması gerektiği vurgulanmıştır.

6) İspat ve Uygulama

Cezai şart talep eden alacaklı, asıl sözleşmenin varlığını ve cezai şart hükmünü ispatla yükümlüdür (HMK m.190). Borçlunun kusuru kural olarak aranır; ancak bazı durumlarda (örneğin işçinin rekabet yasağını ihlal etmesi) kusur karine olarak kabul edilir.

Yargıtay 3. Hukuk Dairesi’nin 2020/3730 K. sayılı kararı da cezai şartın, sözleşme serbestisi kapsamında geçerli olduğunu, fakat fahiş nitelikteyse TBK m.182 uyarınca hâkim tarafından indirilebileceğini belirtmiştir. Bu karar, uygulamada cezai şartın hakkaniyet denetimine tabi tutulduğunu bir kez daha ortaya koymuştur.

7) Sonuç

Cezai şart, sözleşme hukukunda tarafların yükümlülüklerini ifaya zorlayan önemli bir güvence mekanizmasıdır. Ancak TBK m.182 gereği, ölçüsüz cezai şartlar hâkim müdahalesiyle indirilebilir. Yargıtay 3. HD 2020/3730 kararı da bu yaklaşımı teyit ederek, hem taraf iradelerinin korunması hem de dürüstlük kuralının sağlanması açısından yol gösterici bir içtihat oluşturmuştur.