BES (Bireysel Emeklilik) Sözleşmelerinde Cayma, Emeklilik ve Hak Kazanma
BES (Bireysel Emeklilik) Sözleşmelerinde Cayma, Emeklilik ve Hak Kazanma
Giriş
Türkiye’de milyonlarca kişi, hem tasarruf hem de ek gelir elde etme amacıyla Bireysel Emeklilik Sistemi (BES)’ne dâhil olmuştur. 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, bu alandaki yasal çerçeveyi belirlemekte; sistem, gönüllü ve otomatik katılım olmak üzere iki farklı şekilde işlemektedir.
Ancak uygulamada en çok tartışılan konular arasında, cayma hakkı, emeklilik koşulları ve hak kazanma süreleri yer almaktadır. Katılımcıların sisteme dahil olduktan sonra caymak istemesi, işten ayrılması ya da belirli süre dolmadan çıkış yapması hâlinde hangi haklara sahip olduğu, özellikle hukuki uyuşmazlıkların odağındadır.
1. Bireysel Emeklilik Sisteminin Hukuki Dayanağı
BES, 4632 sayılı Kanun ve buna bağlı Bireysel Emeklilik Sistemine İlişkin Yönetmelik hükümlerine tabidir.
Sistemin amacı, bireylerin aktif çalışma dönemlerinde tasarruf yapmalarını sağlayarak emeklilik dönemlerinde ek bir gelir elde etmelerini temin etmektir.
1.1. Sistemin Tarafları
- Katılımcı: Sisteme dahil olan birey,
- Emeklilik Şirketi: BES fonlarını yöneten sigorta şirketi,
- Emeklilik Gözetim Merkezi (EGM): Tüm işlemleri denetleyen merkezi kuruluş,
- Devlet: %30 oranında katkı payı desteği sağlayan taraf.
1.2. BES Sözleşmesinin Niteliği
BES sözleşmesi, bir tasarruf ve yatırım sözleşmesidir.
Katılımcı, düzenli katkı payı ödemesi taahhüt eder; şirket bu payları fonlarda değerlendirir.
Ancak sözleşme, her zaman feshedilebilir ve katılımcı cayma hakkına sahiptir.
2. Cayma Hakkı (Otomatik Katılımda 2 Hafta)
2.1. Yasal Dayanak
4632 sayılı Kanun’un Ek Madde 2/7 hükmüne göre:
“Çalışan, otomatik katılım kapsamındaki emeklilik sözleşmesinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren iki ay içinde cayma hakkını kullanabilir.”
2.2. Cayma Hakkının Kullanımı
- Süre: 2 ay (60 gün)
- Başvuru Yeri: Çalışanın işvereni aracılığıyla veya doğrudan emeklilik şirketine
- Sonuç: Katılımcı, ödenen tüm katkı paylarını ve varsa getirilerini 10 iş günü içinde geri alır.
Yargıtay 11. HD, 2021/3413 E., 2022/6438 K.:
“Katılımcı, BES otomatik katılım sisteminde iki aylık süre içinde cayma hakkını kullanmışsa, şirket primleri kesintisiz olarak iade etmek zorundadır.”
2.3. Cayma Hakkının Sınırları
- Süre geçtikten sonra cayma hakkı sona erer; ancak katılımcı sistemden “erken ayrılma” yoluyla çıkabilir.
- Cayma süresinin kaçırılması hâlinde sistemde kalmak zorunlu değildir, ancak çıkışta kesintiler uygulanır.
3. Erken Ayrılma (Cayma Süresi Sonrası Çıkış)
Katılımcı cayma süresi dolduktan sonra da sistemden ayrılabilir; bu durumda erken çıkış hükümleri devreye girer.
3.1. Erken Ayrılma Şartları
- Katılımcı, emeklilik hakkı kazanmadan istediği zaman sistemden çıkabilir.
- Ancak stopaj (gelir vergisi kesintisi) ve fon işletim kesintisi uygulanır.
3.2. Stopaj Uygulaması
- 10 yıldan az süredir sistemde olan ve emeklilik hakkı kazanmadan ayrılan katılımcılardan %15 gelir vergisi,
- 10 yıldan fazla sistemde kalıp emeklilik hakkı kazanmadan çıkanlardan %10,
- Emeklilik hakkı kazananlardan veya vefat/maluliyet hâlinde çıkanlardan %5 oranında vergi kesintisi yapılır.
Bu düzenleme, Gelir Vergisi Kanunu m. 75 ve Madde 94 hükümlerine dayanmaktadır.
Yargıtay 11. HD, 2019/7034 E., 2020/8645 K.:
“BES’ten erken ayrılan katılımcıya yapılacak ödemede vergi kesintisi, sistemde kalınan süreye göre belirlenir; kesintinin oranı sabit değildir.”
4. Emeklilik Hakkı ve Hak Kazanma Süreci
4.1. Emeklilik Koşulları (4632 s. Kanun m. 6/1)
Bir katılımcının emekliliğe hak kazanabilmesi için:
- Sistemde en az 10 yıl kalması,
- 56 yaşını doldurmuş olması gerekir.
Bu iki şart birlikte sağlanmadıkça, “emeklilik” statüsü kazanılamaz.
4.2. Emeklilik Sonrası Seçenekler
Emeklilik hakkı kazanan katılımcı:
- Birikimini tek seferde toplu olarak alabilir,
- Veya emeklilik gelir planı ile düzenli maaş ödemesi alabilir.
Bu ikinci seçenek, özellikle vergi avantajı açısından tercih edilir.
4.3. Devlet Katkısına Hak Kazanma
Devlet katkısına hak kazanma oranları, sistemde kalınan süreye göre değişir:
| Sistemde Kalma Süresi | Devlet Katkısına Hak Kazanma Oranı |
|---|---|
| 3 yıldan az | 0% |
| 3-6 yıl arası | 15% |
| 6-10 yıl arası | 35% |
| 10 yıl üzeri (emeklilik hakkı olmadan çıkış) | 60% |
| Emeklilik, maluliyet veya ölüm hâli | 100% |
Bu oranlar, 4632 sayılı Kanun m. 8/A kapsamında belirlenmiştir.
5. Devlet Katkısının Hukuki Statüsü
Devlet katkısı, katılımcının yatırdığı katkı payının %30’u oranında devlet tarafından sağlanır.
Ancak bu katkı doğrudan katılımcının hesabına değil, Emeklilik Gözetim Merkezi’nde tutulan ayrı bir hesaba aktarılır.
Yargıtay uygulamasına göre bu katkı, şartlı bir kamu desteği niteliğindedir ve erken çıkış hâlinde tamamen geri alınamaz.
Yargıtay 11. HD, 2020/4315 E., 2021/7216 K.:
“Devlet katkısına hak kazanma oranları kanunla belirlenmiş olup, şirketin takdirine bağlı değildir. Katılımcı, bu oranlar dışında ödeme talep edemez.”
6. BES Sözleşmelerinde Bilgilendirme Yükümlülüğü
Emeklilik şirketlerinin, katılımcıyı sözleşme kurulmadan önce ayrıntılı biçimde bilgilendirmesi zorunludur.
Bireysel Emeklilik Yönetmeliği m. 14 uyarınca:
- Katkı payı tutarı,
- Fon türleri ve risk profili,
- Cayma hakkı ve süresi,
- Devlet katkısı koşulları,
- Erken çıkış kesintileri
açık ve anlaşılır biçimde anlatılmalıdır.
Bilgilendirme yükümlülüğünün ihlali, sözleşmenin iptal veya tazminat konusu olmasına yol açabilir.
Yargıtay 17. HD, 2018/6744 E., 2019/10832 K.:
“Katılımcıya cayma ve kesinti oranları hakkında yeterli bilgi verilmemesi, emeklilik şirketinin tazminat sorumluluğunu doğurur.”
7. Cayma Hakkının Kullanımında Uygulama Sorunları
Uygulamada sık karşılaşılan bazı hatalar şunlardır:
- Cayma bildiriminin işverene yapılması:
Bildirim, doğrudan emeklilik şirketine yapılmalıdır; işveren aracılığıyla yapılan başvuru geçersiz sayılabilir. - 2 aylık sürenin yanlış hesaplanması:
Süre, poliçenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren başlar; bordro tarihinden değil. - Prim iadesinde gecikme:
Şirket, cayma sonrasında iade süresini (10 iş günü) aşarsa, faizli ödeme yükümlülüğü doğar. - Otomatik katılım zannetme:
Gönüllü BES sözleşmesinde cayma süresi 2 ay değil; bu sözleşmelerde “erken çıkış” hükümleri geçerlidir.
8. Mahkeme ve Tahkim Uyuşmazlıkları
Katılımcı ile emeklilik şirketi arasında çıkan uyuşmazlıklarda başvuru yolları:
- Sigorta Tahkim Komisyonu (5684 s. Kanun m. 30)
- Tüketici Hakem Heyetleri (6502 s. TKHK)
- Tüketici Mahkemeleri
Yargıtay, BES sözleşmelerinin tüketici sözleşmesi niteliğinde olduğunu kabul etmektedir.
Dolayısıyla, tüketici lehine yorum ilkesi burada da geçerlidir.
Yargıtay 11. HD, 2017/4389 E., 2018/11453 K.:
“Bireysel emeklilik sözleşmesi, tüketici işlemi niteliğinde olup, uyuşmazlıkların çözümünde TKHK hükümleri uygulanır.”
9. Emeklilikte Toplu Ödeme mi, Aylık Gelir Planı mı?
Emekliliğe hak kazanan katılımcı, iki farklı seçeneğe sahiptir:
- Toplu Ödeme (Lump Sum):
Tüm birikim, tek seferde alınır. Ancak yüksek miktarda gelir vergisi doğabilir. - Emeklilik Gelir Planı:
Katılımcıya aylık maaş şeklinde düzenli ödeme yapılır.
Bu yöntem, vergi avantajı ve fon getirisi nedeniyle daha sürdürülebilirdir.
Şirket, katılımcının tercihine saygı duymak ve ayrıntılı bilgi vermekle yükümlüdür.
10. Sonuç ve Değerlendirme
Bireysel Emeklilik Sistemi (BES), uzun vadeli tasarrufu teşvik eden ve devlet destekli bir modeldir. Ancak sistemin sürdürülebilirliği, katılımcı haklarının korunmasıyla mümkündür.
Bu kapsamda:
- Katılımcı, 2 ay içinde cayma hakkını kullanabilir,
- Cayma sonrası primlerin tamamını geri alır,
- 10 yıl + 56 yaş şartını sağlayanlar emeklilik hakkı kazanır,
- Devlet katkısına ise kademeli olarak hak kazanılır,
- Şirketlerin bilgilendirme yükümlülüğüne uyması hukuken zorunludur.
Sonuç olarak, BES sözleşmeleri hem finansal hem de hukuki yönü güçlü, ancak dikkatli yönetilmesi gereken sözleşmelerdir.
Katılımcıların, sözleşmeyi imzalamadan önce cayma, erken çıkış ve hak kazanma koşullarını bilmesi; emeklilik şirketlerinin ise şeffaflık ve bilgilendirme sorumluluğunu eksiksiz yerine getirmesi gerekir.
Gözdenur TURNA
About Post Author
