Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları (Arabuluculuk)
1. Giriş
Alternatif uyuşmazlık çözüm yolları, modern hukuk sistemlerinde yargının yükünü hafifletmek, tarafların uyuşmazlıklarını daha hızlı, etkin ve uzlaşmacı yöntemlerle çözmesini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir.
Bu yöntemlerin en yaygını, 2013 yılında 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu (HUAK) ile Türk hukuk sistemine kazandırılan arabuluculuk kurumudur.
Arabuluculuk, yargısal çözümün bir alternatifi değil, onu tamamlayan bir mekanizmadır. Ancak son yıllarda özellikle arabuluculuk tutanaklarının icra edilebilirliği ve uyuşmazlığın kapsamı konularında gerek doktrinde gerek uygulamada ciddi tartışmalar yaşanmaktadır.
Bu makalede, arabuluculuk anlaşma tutanaklarının hukuki niteliği, icra kabiliyeti ve uyuşmazlığın sınırlandırılması ilkesi, Yargıtay kararları ve mevzuat hükümleri ışığında incelenecektir.
2. Arabuluculuk Kurumunun Hukuki Niteliği
2.1. Yasal Dayanak
Arabuluculuk, 6325 sayılı HUAK’ta düzenlenmiştir.
Kanunun 2. maddesi uyarınca, arabuluculuk:
“Sistematik teknikler uygulayarak, tarafları bir araya getiren, onların iletişim kurmalarını ve çözüm bulmalarını kolaylaştıran, tarafsız üçüncü kişi” faaliyetidir.
Bu tanım, arabuluculuğun iradi ve gönüllülük esasına dayandığını ortaya koyar.
2.2. Zorunlu ve İhtiyari Arabuluculuk
Türk hukukunda arabuluculuk iki şekilde uygulanır:
-
İhtiyari Arabuluculuk: Tarafların kendi iradeleriyle başvurduğu süreçtir.
-
Zorunlu Arabuluculuk (Dava Şartı): Dava açmadan önce başvurulması gereken, özellikle iş, ticari, tüketici ve kira uyuşmazlıklarında düzenlenen türdür.
Yargıtay 9. HD, 2022/15341 E., 2023/3156 K. kararında,
“Zorunlu arabuluculuk başvurusunun yapılmamış olması halinde, dava şartı noksanlığı sebebiyle davanın usulden reddi gerekir.”
demektedir.
3. Arabuluculuk Anlaşma Tutanağının Hukuki Niteliği
3.1. Tutanak ve Sözleşme Ayrımı
HUAK m. 18 uyarınca, arabuluculuk süreci sonucunda anlaşmaya varılırsa bir anlaşma tutanağı düzenlenir.
Bu tutanak, taraflar ve arabulucu tarafından imzalanır ve bir nevi sulh sözleşmesi niteliği taşır.
Ancak arabuluculuk tutanağı, sıradan bir özel hukuk sözleşmesinden farklı olarak, icra kabiliyeti doğurabilir.
3.2. İcra Edilebilirlik Şerhi
HUAK m. 18/3 hükmü:
“Anlaşma belgesi, icra edilebilirlik şerhi verilmesi hâlinde ilam niteliğinde belge sayılır.”
Buna göre, iki tür icra kabiliyeti vardır:
-
Mahkeme Dışı Arabuluculukta: Sulh hukuk mahkemesinden icra edilebilirlik şerhi alınması gerekir.
-
Dava Sırasında Arabuluculukta: Şerh almaya gerek yoktur; tutanak doğrudan ilam niteliğindedir.
Yargıtay 11. HD, 2021/3512 E., 2022/1426 K.
“İcra edilebilirlik şerhi verilmiş arabuluculuk tutanağı, ilamlı icraya konu olabilir; taraflar ayrıca dava açamaz.”
Bu karar, arabuluculuk tutanaklarının kesin hüküm etkisine yakın bir sonuç doğurduğunu teyit etmektedir.
4. Arabuluculuk Tutanaklarının İcra Edilebilirliği
4.1. Şartları
Bir arabuluculuk tutanağının icra edilebilir olması için şu koşullar gereklidir:
-
Tarafların anlaşmaya varmış olması,
-
Arabulucu tarafından imzalanmış olması,
-
Taraflardan birinin icra edilebilirlik talebi,
-
Sulh hukuk mahkemesince yapılan şekil ve irade denetimi,
-
İcra edilebilirlik şerhinin verilmesi.
Mahkeme, esasa değil, yalnızca şekil yönünden denetim yapar.
Bu durum, arabuluculuğun “hız ve gizlilik” prensibini korur.
4.2. Mahkemenin Denetim Yetkisi
Sulh hukuk mahkemesi, tarafların iradesini ve anlaşmanın kamu düzenine, genel ahlaka ve emredici hükümlere aykırı olup olmadığını denetler.
Yargıtay 15. HD, 2020/2183 E., 2021/1919 K.
“İcra edilebilirlik şerhi verilmesi, mahkemenin anlaşmanın esasına müdahalesi anlamına gelmez; sadece şekli inceleme yapılır.”
Bu hüküm, arabuluculuk tutanağının özündeki irade serbestisini korumaktadır.
5. Uyuşmazlığın Kapsamının Sınırı
5.1. Arabuluculuğun Sınırları
HUAK m. 1/2’ye göre, arabuluculuk yalnızca “tarafların serbestçe tasarruf edebileceği özel hukuk uyuşmazlıklarında” uygulanabilir.
Yani kamu düzenine ilişkin haklar, ceza yargılamasına ilişkin hususlar, aile hukukunun bazı bölümleri (örneğin velayet) arabuluculuk kapsamı dışındadır.
Yargıtay 2. HD, 2023/1482 E., 2023/4117 K.:
“Boşanma davasında velayet ve kişisel ilişki konuları arabuluculuğa elverişli değildir; kamu düzenine ilişkindir.”
5.2. Dava Şartı Arabuluculukta Sınır
Zorunlu arabuluculuk, sadece konusu para alacağı olan uyuşmazlıkları kapsar.
İş hukukunda kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, ücret alacağı; ticari uyuşmazlıklarda sözleşmesel borçlar bu kapsamdadır.
Buna karşın sigorta tazminatına dayalı rücu talepleri, Yargıtay’a göre arabuluculuğa elverişli değildir.
Yargıtay 11. HD, 2022/13214 E., 2023/2451 K.:
“Sigorta rücu alacakları arabuluculuk kapsamına dahil değildir; çünkü uyuşmazlık üçüncü kişi sorumluluğuna ilişkindir.”
6. Arabuluculuk Anlaşmasının Kapsamı ve Sınırlandırma
6.1. Anlaşma Tutanaklarında Belirlilik Şartı
Bir arabuluculuk anlaşmasının geçerli olabilmesi için, konu ve kapsamının belirli olması gerekir.
Belirsiz, muğlak veya genel ifadeler içeren tutanaklar icra kabiliyeti doğurmaz.
Yargıtay 9. HD, 2021/2341 E., 2022/1759 K.
“Arabuluculuk tutanağında hangi alacakların ödendiği açıkça belirtilmemişse, anlaşma genel sulh niteliği taşır; icraya konu edilemez.”
6.2. Taraf İradesinin Sınırları
Taraflar, yalnızca kendi tasarruf haklarını kapsayacak şekilde anlaşma yapabilir.
Üçüncü kişilerin haklarını etkileyen hükümler geçersizdir.
Ayrıca, iş hukukunda işçinin feragat yasağı (İşK m. 21/son), arabuluculuk anlaşmalarında da geçerlidir.
Yargıtay bu konuda istikrarlıdır:
“İşçi, kanunen vazgeçemeyeceği haklarından arabuluculukta feragat edemez.” (Yarg. 22. HD, 2022/1542 K.)
7. İcra Edilebilirlik Şerhi ve Kesin Hüküm Etkisi
Arabuluculuk anlaşmasına icra edilebilirlik şerhi verilmesi, belgeye ilamlı icra niteliği kazandırır.
Bu durumda artık aynı konuda yeniden dava açılamaz; anlaşma kesin hüküm etkisi doğurur.
Yargıtay 19. HD, 2021/4587 E., 2022/2310 K.:
“İcra edilebilirlik şerhi verilmiş bir arabuluculuk anlaşması, kesin hüküm niteliği taşır; taraflar aynı konuda yeni dava açamaz.”
Ancak, anlaşma irade fesadı (örneğin hile, tehdit, yanılma) iddiasıyla iptal davasına konu olabilir.
Bu durumda genel hükümler (TBK m. 30–39) uygulanır.
8. Arabuluculukta Kamu Düzeni ve Denetim Sorunu
Arabuluculuk sistemi, taraf özerkliğini esas alır.
Fakat bazı hallerde, kamu düzenine aykırı anlaşmaların doğrudan uygulanması hak ihlali doğurabilir.
Yargıtay 12. HD, 2023/1582 E., 2023/4327 K.:
“Kamu düzenine açık aykırılık içeren arabuluculuk anlaşması, icra edilebilirlik şerhi verilse dahi infaz edilemez.”
Dolayısıyla mahkemeler, şerh aşamasında şekli denetim yanında kamu düzeni denetimi de yapmak zorundadır.
9. Arabuluculuk Tutanaklarının İptali ve Yargı Denetimi
9.1. İptal Sebepleri
Arabuluculuk tutanakları şu hallerde iptal edilebilir:
-
İrade fesadı (hile, tehdit, yanılma),
-
Temsil yetkisinin aşılması,
-
Kamu düzenine aykırılık,
-
Hukuken imkânsız edim,
-
Belirlilik eksikliği.
Bu hallerde iptal davası genel mahkemelerde açılır.
Yargıtay 13. HD, 2020/4561 E., 2021/2783 K. kararı bu yöndedir.
9.2. Şerh Kararına İtiraz
Sulh hukuk mahkemesinin icra edilebilirlik şerhi kararına karşı istinaf yolu açıktır.
Ancak istinaf incelemesi yalnız şekli denetimle sınırlıdır.
Bölge adliye mahkemesi, anlaşmanın esasına girmez.
10. Arabuluculuk Sisteminin Etkinliği ve Eleştiriler
10.1. Avantajlar
-
Hızlı ve düşük maliyetli çözüm sağlar.
-
Tarafların ilişkilerini korur.
-
Yargının iş yükünü azaltır.
10.2. Eleştiriler
-
Bazı durumlarda zayıf tarafın (örneğin işçinin) baskı altında anlaşma yapması,
-
Uygulamada bazı arabulucuların “hakem” gibi davranması,
-
İcra edilebilirlik şerhi verilmiş anlaşmaların denetim eksikliği,
-
Uyuşmazlığın kapsamının muğlak bırakılması.
Bu nedenle sistemin gelişmesi için nitelikli arabulucu eğitimi, etik denetim ve şeffaflık gereklidir.
11. Reform ve Öneriler
-
İcra Edilebilirlik Denetimi Genişletilmeli:
Sulh hukuk mahkemesi, kamu düzeni denetimini açıkça yapmakla yükümlü hale getirilmelidir. -
Belirlilik Şartı Güçlendirilmeli:
Arabuluculuk tutanaklarında açık, belirli ve icra kabiliyeti olan hükümlerin bulunması zorunlu hale getirilmelidir. -
İş Hukukunda Koruma Mekanizması:
İşçinin feragat ettiği hakların Aile, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı denetimine sunulması düşünülebilir. -
İptal Davalarında Hızlı Usul:
Arabuluculuk anlaşmalarının iptali için özel ve hızlı bir yargılama usulü getirilmelidir.
12. Sonuç ve Değerlendirme
Arabuluculuk, modern hukuk sisteminde uyuşmazlık çözümünde önemli bir devrimdir.
Ancak bu sistemin güvenilirliği, arabuluculuk tutanaklarının icra edilebilirliği ve uyuşmazlığın kapsamının netliği ile doğrudan ilişkilidir.
Sonuç olarak:
Arabuluculuk tutanakları, icra edilebilirlik şerhiyle ilam niteliği kazanır ve kesin hüküm etkisi doğurur.
Ancak anlaşmanın kamu düzenine, emredici hükümlere ve belirli kapsam ilkesine uygun olması gerekir.
Mahkeme, şekli denetim yanında kamu düzeni denetimi de yapmalıdır.
Uyuşmazlığın kapsamı açıkça belirlenmezse, icra kabiliyeti doğmaz.
İş ve tüketici hukukunda zayıf tarafın korunması, arabuluculuk sisteminin meşruiyeti için zorunludur.
Bu çerçevede arabuluculuk, yalnızca bir uzlaşma yöntemi değil; adalete erişimin alternatif bir yolu olarak görülmeli,
ancak hukuki güvenlikten ödün verilmemelidir.
About Post Author
