Alıntı Serbestisi ve Sınırları: FSEK m.35’e Pratik ve Güncel Bir Bakış

Bir başkasının eserinden amaçla orantılı şekilde yararlanmak, doğru yapıldığında hukuka uygundur; aksi hâlde “alıntı” bir anda intihale dönüşebilir. Bu yazı, FSEK m.35 ve ilişkili hükümler çerçevesinde alıntının ne zaman serbest olduğunu, sınır çizgilerini, farklı eser türleri için uygulama ipuçlarını ve sahada sık görülen hataları anlatır.

1) Alıntı serbestisinin mantığı nedir?

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, bilgi dolaşımını tamamen kapatmak yerine kontrollü yararlanmayı mümkün kılar. Amaç, düşünce hayatını beslemek ve eser sahibinin emeğini hakkaniyetle korumaktır. Bu nedenle kanun, alenileşmiş/yayımlanmış eserden konuyu aydınlatacak ölçüde iktibasa izin verir; fakat dört altın şartı arar:

1. Eser kamuya sunulmuş olmalı.

2. Alıntının bir amacı olmalı (eleştiri, bilimsel açıklama, tartışma vb.).

3. Ölçülülük korunmalı; yeni metnin omurgası alıntıdan ibaret olmamalı.

4. Kaynak ve eser sahibi görünür biçimde yazılmalı; alıntı olduğu ayrışmalı (tırnak, blok, görsel çerçeve, zaman kodu).

Unutmayın: “Alıntı serbesttir” cümlesi, “istediğin kadar kullan” anlamına gelmez. Serbesti dar yorumlanır; amaç ve ölçü birlikte aranır.

2) Hukuki çerçeve: m.35’in sade okuması

• Kimlerden ve hangi eserlerden?
  Kitap, makale, görsel sanat eseri, müzik eseri, sinema eseri gibi umuma arz edilmiş eserlerden; konuyu açıklamak, eleştirmek veya bilimsel değerlendirme sunmak için kısmi alıntı yapılabilir.

• Neye dikkat edilmeli?

  • Kaynak + eser sahibi adı yazılmalı (mecraya uygun formatta).

  • Alıntı, yeni eserde net biçimde seçilebilir olmalı (tırnak/blok/italik/görsel kutucuk).

  • Alınan kısmın uzunluğu amacı aşmamalı; “süs” amacıyla kullanılmamalı.

• Özel sahneler:

  • Güzel sanat eserleri ders/konferansta projeksiyonla gösterilebilir; yine kaynak ve ölçü aranır.

  • Müzikte tematik örnek (tema/motif/pasaj) gösterimi mümkündür; yeni eser yaratımında “özgün katkı” korunmalıdır.

2.1) Alıntı serbestisinin şartları (FSEK m.35)

Alıntı yapılacak eser öncelikle umuma arz edilmiş/yayımlanmış olmalı; alıntı haklı bir amaca (eleştiri, açıklama, bilimsel değerlendirme veya haber) hizmet etmeli ve maksadın haklı göstereceği ölçüyü aşmamalıdır. Alınan kısım, yeni içeriğin omurgasını oluşturmayacak şekilde bağımsız katkıyı gölgelemeden kullanılmalı; alıntı olduğu ilk bakışta anlaşılacak biçimde tırnak, blok, italik, görsel çerçeve veya zaman kodu gibi ayırıcı işaretlerle belirtilmelidir. Kaynak ve eser sahibi adı mecraya uygun ve görünür şekilde yazılmalı (akademik dipnot/URL/açıklama kısmı vb.); basın ve haber içeriklerinde (m.36–37) ayrıca yayın adı, tarih–sayı, ajans/asıl kaynak bilgileri eklenmelidir. Süsleme amacıyla veya eserin ekonomik değerini taşıyan uzun pasajlar “alıntı” sayılmaz; bu hâllerde intihal/ihlal riski doğar. Bu çerçeve, bilgi paylaşımı ile eser sahibinin hakları arasında ölçülü dengeyi kurmanın pratik yoludur.

3) “Ölçülülük” nasıl ölçülür? (Avukat gözüyle mini test)

A) İçerik oranı:
Alıntı, yeni içeriğin yan unsurudur. Metninizin büyük kısmı başkasından geliyorsa bu “alıntı” değil, riskli bir yeniden üretim sayılır.

B) Bağlantı ve gerekçe:
Alıntı, metnin argümanına hizmet ediyor mu? Bir cümle ile açıklayabiliyorsanız (ör. “Aşağıdaki paragraf A görüşünün neden eleştirildiğini gösterir”), doğru yoldasınız.

C) Alternatif yokluğu:
Aynı şeyi özetleyerek anlatmak mümkünken uzun kopya almak ölçülülüğü zedeler. Önce özet, zorunlu yerde kısa alıntı.

D) Görünürlük:
Okur, alıntının nerede başlayıp bittiğini ilk bakışta anlamalı. Tırnak, farklı tipografi ve kaynak satırı bu yüzden var.

4) Eser türlerine göre alıntı pratikleri

4.1. Metin eserleri (kitap, makale, blog)

• Yapılabilir: Görüş karşılaştırması için birkaç cümle/paragraf; dipnotta yazar–eser–sayfa.

• Yapılamaz: Yazının iskeletini yabancı metinlerle kurmak; kaynak gizlemek; alıntıyı süs olarak kullanmak.

4.2. Görsel sanat eserleri (resim, fotoğraf, grafik)

• Yapılabilir: Eleştirel/öğretici amaçla küçük görüntü; görselin altında sanatçı–eser adı–tarih.

• Yapılamaz: Abartılı boyutta, eserin asıl ekonomik değerini taşıyan kullanım; poster, kapak, ticari tanıtımda “alıntı” gerekçesiyle geniş çoğaltım.

4.3. Müzik

• Yapılabilir: Tema/motif/pasajın kısa örneği; analiz/eleştiri için zaman kodu vererek gösterim.

• Yapılamaz: Yeni parçada uzun pasajların özgün katkı olmadan tekrar edilmesi; “cover”ı alıntı saymak.

4.4. Video ve sinema

• Yapılabilir: Eleştiri/inceleme için kısa sahne; açıklamada eser–bölüm–zaman kodu.

• Yapılamaz: Reaksiyon/derleme videolarında uzun ve eserin özünü taşıyan kısımları arka arkaya yayınlamak.

5) Basın içerikleri ve haber amaçlı kullanım

Haber–dergi–gazete alıntılarında iki ek prensip vardır:

1. Kaynak disiplini daha sıkıdır (yayın adı, tarih/sayı, varsa ajans/asıl kaynak).

2. Haber amacı çok şey çözer ama her şeyi değil: Haber aktarmak için kısa, gerekli kısımlar kullanılmalı; yorum/eleştiri sınırı aşılmamalı.

6) Yargı yaklaşımı: İktibas–esinlenme–intihal üçgeni

Mahkeme kararlarında genel eğilim şu yöndedir:

• İktibas (alıntı): Aynen alma vardır; amaç–ölçü–kaynak üçlüsü sağlanırsa meşrudur.

• Esinlenme (ilham): Fikir düzeyinde etkilenme; somut ifade başka ve özgündür.

• İntihal: Başkasının eserini kendine mal etmek; alıntının ayırt edilebilir yapılmaması, kaynak göstermeme veya aşırı alıntı bu sonuca sürükler.

Özetle: “Alıntı olduğu belli olacak”, “kaynak görünür olacak”, “kısa ve gerekli olacak”. Bu üç şart birlikte yürür.

7) Sahada en çok görülen 10 hata

1. Kaynak göstermeyi “sonraya bırakmak”.

2. Alıntıyı tırnak/blok içinde ayırmamak.

3. Amaç cümlesi yazmamak (neden alıntı yaptığınızı söylemeyince ölçü savunması zor).

4. Kopyala–yapıştır ile uzun metinler.

5. Görselleri süs diye sayfaya yığmak.

6. Videoda zaman kodu vermemek.

7. Müzikte uzun pasaj veya eserin “hook”unu baştan sona kullanmak.

8. “Basından aldım, serbest” yanılgısı (tarih/sayı/ajans/asıl kaynak atlanıyor).

9. Akademik metinde dipnot/URL/DOI gibi tanımlayıcıları es geçmek.

10. İçerik ekibinde standart atıf şablonu olmaması.

8) Üç kısa senaryo: sınır nerede?

Senaryo A – Blog yazısı:
Bir kanun değişikliğini anlatıyorsunuz. Resmî gerekçeden iki paragraf alıp tırnak içine aldınız; sonunda kaynak ve tarih var; üstte “gerekçeden ilgili bölüm” diye belirttiniz. → Uygun (amacı aydınlatıyor, ölçülü ve ayırt edilebilir).

Senaryo B – Reaksiyon videosu:
Bir filmin 10 dakikalık final sahnesini kesintisiz yayımlayıp yorum yapıyorsunuz. → Riskli (özünü taşıyan uzun kullanım; ölçülülük aşılmış).

Senaryo C – Sunum:
Bir tablonun küçük görselini ekleyip altında “Sanatçı – Eser adı – yıl” yazdınız; eseri kompozisyon örneği diye tartıştınız. → Uygun (eğitici amaç, kısa kullanım, kaynak var).

9) Uygulanabilir atıf şablonları (mecraya göre)

• Akademik dipnot: Yazar, Eser Adı, Yayıncı, Baskı (Yıl), s. X.

• Blog/Web: Yazar – “Yazı Başlığı”, Site Adı (Erişim: GG.AA.YYYY), URL.

• Video açıklaması: Eser adı / bölüm – zaman kodu; eser sahibi; yayın yılı; resmi platform linki.

• Görsel: Sanatçı, Eser Adı (Yıl) – Kaynak/URL.

Amaç: Okurun kaynağa ulaşmasını sağlamak ve alıntının “belli olmasını” temin etmek.

10) İç kontrol listesi (yayına girmeden önce)

1. Eser umuma arz edilmiş mi?
2. Alıntının amacı bir cümleyle yazıldı mı?
3. Ölçü: En kısa gerekli kısım mı alındı?
4. Tırnak/blok/ayraç ile belirginleştirildi mi?
5. Kaynak + eser sahibi görünür mü?
6. Mecraya uygun atıf biçimi seçildi mi?
7. Görseller süs değil açıklama amacıyla mı?
8. Videoda zaman kodu verildi mi?
9. Basın/haber için ek bilgiler (tarih, sayı, ajans/asıl kaynak) eklendi mi?
10. Ekipte standart şablon var mı?

11) SSS – Kısa yanıtlar

Bir paragrafı tırnak içine alıp kaynak vermeden kullanabilir miyim?
Hayır. Kaynak ve eser sahibi adı zorunludur; alıntı olduğu ayrıca ayırt edilebilir olmalı.

Görseli küçültmek ihlali önler mi?
Boyut tek başına çözüm değildir. Amaç–ölçü–kaynak üçlüsünü sağlamazsanız risk devam eder.

Reaksiyon videolarında ‘fair use’ yok mu?
Türk hukukunda ölçüt FSEK m.35’tir. Amaç ve ölçü sınırını aşan, eserin özünü taşıyan uzun kullanımlar güvenli değildir.

Esinlenmeyle alıntı aynı mı?
Hayır. Esinlenme fikir düzeyi etkilenmedir; alıntı somut ifadenin aynen alınmasıdır. Karışırsa intihal tartışması doğar.