Telif Hakları (Fikir ve Sanat Eserleri) Hukuku

1. Giriş: Telif Hukukunun Ekonomik ve Normatif Çerçevesi

Telif hakları, yaratıcı emeğin hukuken tanınmasını ve korunmasını sağlayan; hem bireysel (yaratıcı) hem de kamusal (kültürün gelişimi) çıkarları uzlaştıran bir kurumdur. Türkiye’de 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) temel kaynaktır. Telif hukukunun işlevi yalnızca “kopyalamayı yasaklamak” değildir; yaratıcıların eserlerini ekonomik olarak değerlendirmesine imkân tanıyan mali hak rejimini ve eserin bütünlüğünü, esere adın bağlanmasını koruyan manevi hak rejimini birlikte işler. Korumanın meşruiyeti üç eksende kurulur: (i) eser sahibinin emeğine saygı, (ii) eserlerin dolaşımını artıran lisanslanabilirlik ve (iii) kamu yararı—alıntı serbestisi, eğitim/araştırma istisnaları ve koruma süresi bitiminde kamu malı. Uygulamada başarının anahtarı, kavramsal zeminin sağlıklı kurulması, sözleşmelerin açık ve ileriye dönük tasarlanması, delil ve tedbir mekanizmalarının doğru işletilmesi ve tazminat hesabının emsal lisans bedelleriyle rasyonel biçimde temellendirilmesidir.

2. Eser Niteliği: “Hususiyet” Testi ve Türler

Bir çalışmanın eser sayılması için “sahibinin hususiyetini taşıması” gerekir. Bu ölçüt, salt teknik veya rutin emeği aşan, yaratıcı seçim ve düzenleme içeren bir katkıyı arar. FSEK sistematiği; bilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar ve sinema eserlerini çekirdek kategoriler olarak sayarken, bilgisayar programları, fotoğraflar, mimari projeler, veri tabanları (seçim ve düzenleme özgünlüğü varsa), koreografiler ve sahne düzenleri gibi modern çıktılar da eser korumasına dâhil olabilir.
Bilim ve edebiyat eserleri kapsamına akademik makaleden blog içeriğine, teknik dokümantasyondan reklam metnine kadar geniş bir yelpaze girer; kısa sloganların korunabilirliği ayırt edici yaratıcılık düzeyine bağlıdır. Musiki eserlerinde beste, aranje ve söz yazarlığı ayrı ayrı değerlendirilebilir. Güzel sanatlarda fotoğraf ve grafik tasarımın korunması, kompozisyon ve estetik tercihlerin özgün dokusuyla ilişkilidir; basit “ürün tanıtım” fotoğrafları ile sanatsal kompozisyon içeren fotoğraflar aynı teraziye konulmaz. Sinema eserleri senaryo, müzik, kurgu ve yönetmenlik katmanlarının bileşimiyle kolektif karakter taşır. Bilgisayar programları eser sayılır; koruma “ifade” düzeyine yöneliktir—soyut fikirler, algoritmalar ve salt fonksiyonellik korunmaz; ancak özgün kod, modül mimarisi ve arayüzün somut ifade biçimi korunur. Veri tabanları için tek tek veriler değil, özgün seçim ve düzenleme (seçki, sıralama, sınıflandırma) korunur.

3. Eser Sahipliği, Birlikte Eser ve Bağlantılı Haklar

Eser sahibi, eseri meydana getiren kişidir. Birden çok kişinin katkısıyla oluşan ürünlerde müşterek eser (ayrıştırılabilen katkılar) veya iştirak hâlinde eser (ayrıştırılamayan yaratıcı katkı) söz konusu olabilir. Uygulamada en büyük hatalardan biri, “proje” üst başlığı altında çalışanların farklı yoğunluktaki katkılarını tek kalemde “işverenindir” varsaymaktır. Kural, eser sahibinin bizzat yaratıcıdır; işveren lehine hak devri veya lisans ancak sözleşmeyle ve açık kayıtlarla mümkündür.
Bağlantılı haklar (icracı sanatçılar, fonogram ve film yapımcıları, radyo–televizyon kuruluşları) telifin yanında bağımsız koruma sunar. Bir müzik kaydının platformda izinsiz yüklenmesi, hem eser sahipliğini (beste–söz) hem de bağlantılı hakları (icra ve yapım) aynı anda ihlal edebilir; talep seti çok katmanlı kurulmalıdır.

4. Manevi Haklar: Devredilemez Çekirdek

Manevi haklar; eserin umuma arzı, adın belirtilmesi, eserde değişiklik yapılmasına karşı çıkma (bütünlük), eser sahibi olarak tanınma gibi yetkilerden oluşur ve devredilemez. Eser sahibinin adı, kullanımın niteliğine uygun ve görünür biçimde yer almalıdır; “anonim/pseudonim” tercihine saygı da bu kapsamda değerlendirilir. Bütünlük ilkesine aykırı editlemeler—özellikle reklam kampanyalarında eser konseptini bozacak montajlar—manevi hak ihlali doğurabilir. Uygulamada, lisans alanın geniş uyarlama yetkisi olsa dahi, eserin özünü tahrip eden değişiklikler risklidir; sözleşmeye açık “onay mekanizması” konulmalıdır.

5. Mali Haklar: Lisanslanabilir Ekonomik Çerçeve

Mali haklar; işleme (çeviri, uyarlama), çoğaltma (basım, kayıt, dijital kopya), yayma (satış, kiralama, ödünç verme), temsil (canlı icra/gösterim) ve umuma iletim (internet, kablo, uydu, streaming) olarak tasnif edilir. Bu haklar devredilebilir veya münhasır/basit lisansla kullandırılabilir. Telif sözleşmelerinde yorum daraltıcıdır; sözleşmede açıkça sayılmayan mecra ve formatlar lisansa dâhil kabul edilmeyebilir. Bu sebeple, kapsam (mecralar/dijital kanallar), coğrafya, süre, dil, format, yeni teknolojiler, alt lisans yetkisi ve bedel kümeleri somut ve ölçülebilir şekilde yazılmalıdır. Özellikle “dijital” ibaresi tek başına yeterli değildir; sosyal medya platformları, OTT/streaming, uygulama mağazaları, DOOH/POS ekranlar ayrı ayrı sayılmalıdır.

6. Koruma Süreleri ve Kamu Malı

Genel kural, eser sahibinin ölümünden itibaren 70 yıl korumadır. Filmlerde ve birlikte eserlerde süre, son sağ kalan eser sahibinden işler. Süre bitiminde eser kamu malına (public domain) geçer—bu, eserin serbest kullanımına imkân tanır; ancak manevi ilkelere (adı anma, eserin bütünlüğüne saygı) etik düzeyde riayet sürer. Kurumsal içerik üretiminde kamu malı eserlere yönelmek maliyeti düşürür; bununla birlikte “yeni düzenleme/uyarlama” ile ortaya çıkan işlenmeler ayrıca telifle korunabilir.

7. İstisnalar ve Sınırlar: Alıntı, Eğitim–Araştırma, Haber, Katalog

Telif hukuku mutlak yasaklar toplamı değildir; alıntı serbestisi ve eğitim–araştırma istisnaları gibi alanlar, fikirlerin dolaşımını güçlendirir. Alıntıda amaç ile ölçülülük ilişkisi, kaynağın ve eser sahibinin doğru gösterimi, alıntının eserin özünü ikame etmeyecek nitelikte olması aranır. Haber istisnası; güncel olayların aktarımında, asıl eseri ikame etmeyecek ölçüde, eser sahibinin meşru menfaatlerini zedelememelidir. Katalog ve tanıtım amaçlı sınırlı çoğaltımlar (sergi katalogu vb.) bağlama göre değerlendirilmeli; ticari ölçekte yeniden kullanım için lisans alınmalıdır. Dijital ortamda “thumbnail/önizleme” kullanımları, bağlama ve pazar ikamesine etkisine göre farklı sonuçlar doğurabilir.

8. Telif Sözleşmelerinin Mimarisi: Devir, Lisans, Yayım–Yapım, Çalışan Eseri

Devir mali hak üzerindeki tasarruf yetkisinin tamamen el değiştirmesidir; eser sahibi ekonomik yetkilerini o hak bakımından kaybeder (manevi haklar saklı). Münhasır lisans lisans alanı tek başına yetkili kılar; lisans veren dahi kullanamaz (aksi kararlaştırılmadıkça). Basit lisansta lisans veren aynı hakkı başkasına da tanıyabilir. Alt lisans yalnızca açık yetkiyle mümkündür.
Yayım sözleşmesi (edebi eserlerin basım/dağıtımı) ve yapım sözleşmesi (sinema/görsel–işitsel) tipik çerçeve sözleşmelerdir. Baskı adedi, raporlama ve royalty; projelerde kredi (credit) sıralaması ve alt eser izinleri netleştirilmelidir.
Çalışan–işveren ilişkisi: Kural, eseri yaratan çalışanın eser sahibi olduğudur. İş sözleşmesi veya ek protokollerle işveren lehine kullanım/devralma hükümleri yazılmadığı sürece, işverenin sınırsız hak sahibi olduğu ileri sürülemez. Kurumsal ekiplerde “eser teslim–kabul” prosedürü, sürüm–versiyon kayıtları (repository) ve kaynak dosyaların teslimi, ileride doğabilecek ihtilafları azaltır.

9. İhlal Türleri: Kopyalama, Uyarlama, Kaynak Göstermeme, Platform Kullanımları

Tipik ihlaller; izinsiz çoğaltma–dağıtım–umuma iletim, izinsiz işleme/uyarlama, eserin başkasına mal edilmesi (intihal), eser sahibinin adının belirtilmemesi ve eserde izni aşan değişikliklerdir. Stok görsel–font–eklenti lisanslarında şirketlerin sık düştüğü hata, editorial lisansla ticari kampanya yürütülmesidir. Yazılımda lisans dışı kurulumlar, kaynak kodun izinsiz alınması, arayüz taklitleri ve veritabanı çekmeleri (scraping) ihlal örnekleridir. “Koleksiyon” niteliğindeki portalların, yüklenen içeriklerin telifine ilişkin kullanıcı beyanı–tazmin hükümlerini sözleşmelerine koymaları ve pratikte işlemeleri önemlidir.

10. Delil ve Tespit: Zaman Damgası, Noter, Teknik İnceleme, Erişim Engeli

Telif uyuşmazlıklarında ispat stratejisi davanın kaderini belirler. Dijital ihlallerde ilk yapılacaklar: ekran görüntüsü ve video kaydı ile URL bazlı zaman damgası, ardından noter tespiti; gerekiyorsa delil tespiti ile bilirkişi incelemesi. Kod vakalarında repo geçmişi, commit zaman çizelgesi ve diff raporları; görsel–müzik için parmak izi (fingerprinting), dalga formu ve görsel benzerlik analizleri kullanılabilir. Delil zinciri titizlikle kurulmalı; “tespit–ihtar (cease&desist)–takedown/erişimin engellenmesi–tedbir” sırasını bozmadan ilerlemek çoğu zaman hem daha hızlı hem daha ekonomiktir.

11. Dava Yol Haritası: Men–Ref, Tazminat, Toplatma–İmha, Kararın İlanı

Tecavüzün men’i ve ref’i talepleri, ihlalin durdurulması ve sonuçlarının ortadan kaldırılması içindir. Toplatma–imha korsan nüshaların piyasadan çekilmesine hizmet eder. Tazminat kaleminde maddi–manevi ayrımı yapılır: Maddi tazminatta sıklıkla emsal lisans bedeli (hipotetik lisans), haksız kazancın iadesi ve ihlalin kapsamı (süre, mecralar, erişim hacmi) dikkate alınır. Manevi tazminat; eser sahibinin şöhret/itibar alanındaki zararı ve ihlalin ağırlığına göre takdir edilir.
İhtiyati tedbir, dijital çağda en kritik araçtır; yayılımın hızını kesmek ve pazardaki ikame etkisini durdurmak için erken evrede, yeterli teminat ve güçlü bir ilk delil setiyle başvurulmalıdır. Tedbir kararının ihlalcinin ana trafik kanallarına (barındırma, CDN, ödeme hizmetleri gibi) tebliği, fiilî etkinliği artırır.

12. Ceza Hukuku Boyutu

FSEK, izinsiz çoğaltma, yayma, bandrolsüz üretim, korsan yazılım dağıtımı gibi eylemleri yaptırıma bağlar. Ceza dosyalarında arama–el koyma kararları, korsan materyalin kaynağına ulaşmayı kolaylaştırır. Ceza süreci, hukuk davası ile paralel strateji kurulursa caydırıcılık sağlar; ancak “orantılılık” ilkesi gözetilmeli, ticari uyuşmazlıkların tamamı ceza kanalına taşınmamalıdır.

13. Dijital Ortam, Platform ve Aracıların Sorumluluğu

İnternette umuma iletim hakkı telif ekonomisinin merkezidir. Kullanıcı içerikleri (UGC) barındıran platformlar; etkin ihbar–kaldırma süreçleri kurmalı, gerçek hak sahibinden gelen talepleri hızlı ve belgeli karşılamalıdır. Yer/erişim/aracı hizmet sağlayıcı rollerinin ayrımı önemlidir; iş akışlarına uygun log kayıtları, URL bazlı işlem, tekrar eden ihlalcilerin hesaplarının kapatılması gibi pratikler hukukî riski azaltır. “Ön moderasyon” ile “geriye dönük müdahale” arasında denge kurulmalı; gereksiz içerik kaldırma (“overblocking”) ile meşru talepleri görmezden gelme arasında ince çizgi korunmalıdır.
Teknik koruma önlemleri (TPM/DRM) ve robots.txt/meta etiketleri, koruma iradesini yansıtır; ihlalin ağırlığını etkileyebilir. İçerik tanıma ve fingerprinting teknolojileri, büyük katalog yöneten platformlar için etkin bir yatırım kalemidir.

14. Yapay Zekâ, Eğitim Verisi ve Telif: Sınırlar ve Sözleşmesel Tedbirler

Yapay zekâ sistemlerinin eğitim verisi olarak telifli eserleri kullanması, veri madenciliği istisnaları, adil kullanım benzeri denge ilkeleri ve lisanslama pratikleri açısından tartışmalıdır. Çıktının eser niteliği—özellikle insan yaratıcı katkısının düzeyi—esas alınarak değerlendirilir. Uygulamada, ajans–müşteri–teknoloji tedarikçisi üçgeninde şu başlıklar sözleşmeye yazılmalıdır: eğitim verisi kökeni ve lisans durumu; çıktı haklarının kimde olduğu; üçüncü kişi telif iddialarına karşı tazmin ve savunma yükümlülükleri; prompt ve model kartı şeffaflığı; gizli veya kişisel verilerin eğitim–çıktı karışımına girmemesi. “AI ile üretilen görseli kim lisanslar?” sorusu, kullanım bağlamına ve insan katkısına göre yanıtlanır; ihtiyatlı yaklaşım, lisans muamelesi ve garanti–tazmin klozlarıyla riskin dağıtılmasıdır.

15. Uluslararası Boyut: Bern–TRIPS–WCT–WPPT, Yabancı Unsur ve Yetki

Türkiye; Bern Sözleşmesi, TRIPS, WIPO Telif (WCT) ve İcralar/Fonogramlar (WPPT) Anlaşmalarına taraftır. Bu ağ, yabancı eserlerin Türkiye’de ve Türk eserlerinin yurt dışında millî muamele ilkesine göre korunmasını sağlar. Uyuşmazlıklarda yabancılık unsuru varsa, uygulanacak hukuk ve yetki meselesi öne çıkar: sözleşme hukukunda hukuk seçimi, haksız fiilde zarar yerinin etkisi, çevrimiçi ihlallerde çoklu yetki ihtimali ve yabancı mahkeme kararlarının tanınması–tenfizi pratikte hesaba katılmalıdır. Global platformlar ve çok bölgeli kampanyalar için coğrafî lisanslama ve bölgesel bloklama (geo-block) planı, sözleşmeye işlenmelidir.

16. Tazminat Hesabı: Emsal Lisans, Haksız Kazanç, Manevi Zarar, Kanunî Katlar

Ekonomik talepler üç sütunda toplanır: (i) Emsal lisans bedeli—ihlal olmasaydı ödenecek makul bedel; sektör tarifeleri, piyasadaki benzer sözleşmeler ve işin kapsamı kıstas alınır. (ii) Haksız kazancın iadesi—ihlalcinin ihlalle elde ettiği kâr; çoğu zaman ispatı güçtür ancak delil tespiti ve ticari defter incelemesiyle desteklenebilir. (iii) Manevi tazminat—özellikle adın belirtilmemesi, eserin tahrifi veya itibara zarar veren bağlamlarda; ihlalin yayılımı ve kamuya etkisiyle doğru orantılıdır. Uygun hâllerde kararın ilanı (tekzip) talebi, itibar onarımı sağlar.
Pratikte sonuç almanın yolu, dava açmadan önce lisans tarifesi ve “uzlaşma tahmini”ni tablo hâlinde hazırlamak, ihlale özgü ekran görüntüsü–erişim ölçümleriyle (trafik, etkileşim, kampanya bütçesi) zarar anlatısını görünür kılmaktır.

17. Sektörel Odaklar: Yazılım, Ajans–Reklam, Yayıncılık, Müzik–Sinema, E-Ticaret

Yazılım: Kodun ve arayüzün korunması; “iş görme” (fonksiyon) ile “ifade” ayrımı; açık kaynak lisans koşullarına (GPL, MIT, Apache vb.) uyum; lisans ihlallerinin tespiti için dependency ve lisans tarama araçları.
Ajans–reklam: Moodboard/stock içerik lisansları, font hakları, görsel–müzik kullanımının kampanya ölçeğiyle uyumu; casting sözleşmeleri ve kişilik hakkı izinleri; POS/DOOH ekranlarında umuma iletim lisansı.
Yayıncılık: Eser–yayımcı ilişkisi, raporlama ve royalty şeffaflığı; çeviri ve yabancı haklar; e-kitap DRM.
Müzik–sinema: Sync lisanslar, master ve publishing haklarının ayrımı; soundtrack albüm hak zinciri; festival–TV–OTT lisans matrisleri.
E-ticaret ve içerik platformları: UGC sözleşmeleri, takedown SLA, tekrar eden ihlalcilerin kapatılması; influencer içeriklerinde müzik–görsel lisansları ve “adil kullanım” yanılgısı.

18. Uyum Programı ve İç Politika: Kurumlar İçin Yol Haritası

Kurumsal telif uyumu; sözleşme şablonları, lisans yönetimi, eğitim ve izleme ayakları üzerinde durur. Stok içerik–yazılım–fon lisanslarının merkezi bir tabloda tutulması; proje başlangıcında lisans gereksinimlerinin “ön şart” listesine alınması; teslim–kabul ve kaynak dosya saklama kültürü; ihlalde hızlı reaksiyon veren cease&desist prosedürü; aracı hizmet sağlayıcı ve platformlara gönderilecek talep şablonlarının hazır olması önerilir. İnsan kaynağı devrinde (ajans değişikliği, çalışan ayrılışı) hak ve kaynak devri kontrol listesi işletilmelidir.

19. Uygulamada Sık Hatalar ve Önleyici Çözümler

1. Sözleşmesiz üretim: “Mailde anlaştık” seviyesinde kalmak; mecraların sayılmaması. → Çözüm: Standart lisans/devir şablonları ve proje ek protokolleri.

2. “Dijital”in tek kelimeyle geçilmesi: Sosyal, OTT, uygulama mağazası, POS/DOOH gibi mecraların ayrı ayrı yazılmaması.

3. Stok lisans uyumsuzluğu: Editorial lisansla ticari kampanya; alt lisans yasağına rağmen alt kullanım.

4. Kredi (credit) ve bütünlük maddelerinin yokluğu: Manevi hak ihlali riskini artırır.

5. Delil saklama kültürünün olmaması: İlk yaratım tarihini, sürümleri ve kaynakları arşivlememek.

6. AI çıktılarında hak iddiası/garantisizlik: Eğitim verisi kökeni ve çıktı hakları sözleşmede boş bırakılırsa “üçüncü kişi talebi” riski büyür.

Sonuç: Stratejik Üçleme—Sözleşme, Delil, Tazmin

Telif hukukunda sürdürülebilir başarı; sözleşme mimarisi (açık kapsam, yeni teknolojiler, alt lisans–coğrafya–süre), delil ve hızlı tedbir (zaman damgası, noter, URL bazlı takedown) ve tazminat stratejisinin (emsal lisans, haksız kazanç, manevi zarar, kararın ilanı) dengeli birleşimiyle sağlanır. Kurumlar için bu, bir uyum programı ve eğitim meselesidir; bireysel yaratıcılar içinse üretim sürecinin belgelenmesi ve lisans akışının yazılı hâle getirilmesidir. Dijitalleşme; telif ekonomisini büyütürken, riskleri de hızlandırır. Bu nedenle telif koruması, yalnızca “sonradan dava” değil, “en baştan tasarım” işidir: projenin konseptinden sözleşmeye, üretimden dağıtıma kadar her aşamayı hukukî korumayla örmek gerekir.