Yoklama, Arama ve Bilgi İsteme Süreçleri

Yoklama, Arama ve Bilgi İsteme Süreçleri (VUK): Sınırlar, Haklar ve Etkili İtiraz Yolları

Giriş: Neden bu konu kritik?

Vergi denetiminde yoklama, arama ve bilgi isteme; kapsamları, dayanakları ve sonuçları birbirinden farklı üç temel araçtır. Her birinin usule sıkı sıkıya bağlı işleyişi vardır ve bu usul hataları çoğu kez tarhiyatın/cezanın iptaline kadar gidebilir. Bu yazı; VUK hükümlerini, yüksek yargı içtihatlarını ve pratik itiraz yollarını birlikte ele alır; mükellef ve meslek mensuplarına sahada uygulanabilir bir rehber sunar. (VUK sistematiği için bkz. GİB konsolide metin; VUK 127–133, 142–147, 148–152.)

I. Yoklama (VUK 127–133): Tanım, yetki ve sınırlar

1) Hukuki dayanak ve amaç

VUK m.127 yoklamanın amacını “mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araştırmak ve tespit etmek” olarak belirler. Bu, yoklamanın özünde yerinde tespit faaliyeti olduğunu; arama veya inceleme ile karıştırılmaması gerektiğini gösterir.

2) Kimler yapabilir?

VUK m.128’e göre yoklama; vergi dairesi müdürleri, yoklama memurları, vergi incelemesine yetkili olanlar ve gelir uzmanları tarafından yapılabilir. Hüviyet ibrazı zorunludur (m.129).

3) Yoklama fişi ve e-yoklama

VUK m.131 yoklama neticelerinin tutanak mahiyetindeki yoklama fişine geçirilmesini emreder. VUK m.132/A ile e-yoklama düzenlenmiş; elektronik yoklama fişinin imzalanması/tebliği usulleri belirginleşmiştir. VDDK, e-yoklamada mükellefin bilgilendirilmesi ve imza/tebliğ mekanizmalarının muhakkak işletilmesi gerektiğini, aksi halde hukuka aykırılık doğacağını vurgulamıştır.

4) Yaygın ve yoğun denetim pratiği

Yoklama; yaygın/yoğun denetim kampanyaları ile sektör, bölge veya mükellef grupları üzerinde uygulanabilir. Bu tür denetimlerin dayanağı, VUK m.127–128 çerçevesindeki tespit yetkisidir.

5) Yoklama ile arama arasındaki fark

Yoklama, tespit işlemidir; hakim kararı gerektirmez. Arama ise VUK 142 vd. kapsamında Sulh Ceza Hakimliği kararı ile yürütülen koruma tedbiridir. Bu ayrım, hem delil hukuku hem de itiraz yolu bakımından belirleyicidir. (bkz.IV. İtiraz ve Dava Yolları: Hangi işlemde, hangi yol?)

6) Sık karşılaşılan usul hataları

İmza/tebliğ eksikleri: e-yoklamada imza yerine benzersiz kod ve usulüne uygun tebliğ şartlarının atlanması.
Hazırlayıcı işlem karmaşası: Yoklama fişi çok kez tek başına icrai işlem değildir; esas tarh/ceza işlemine dayanak oluşturur. Buna rağmen yoklama fişinin doğrudan iptali istenebilmektedir; uygulama genellikle bunu hazırlayıcı işlem sayar.

7) Yoklamaya karşı itiraz nasıl kurulur?

Aşama 1: Yoklamaya yerinde muhalefet şerhi düşülmeli; hususlar ayrıntılı yazdırılmalı (şahsi gözlem, zaman, kişi, tespit yöntemi).
Aşama 2: Sonradan tebliğ edilen tarhiyat/özel usulsüzlük cezası varsa, İYUK m.7 uyarınca 30 gün içinde vergi mahkemesinde iptal davası açılır; yoklamadaki usul/şekil eksikleri, esas işlemin dayanağını sakatladığı gerekçesiyle ileri sürülür (örn. imza/tebliğ hataları, yerinde tespit yapılmaması, somutluk/nesnellik eksikliği).

II. Arama ve Elkoyma (VUK 142–147): İstisnai denetim, sıkı usul

1) Arama yapılabilecek hâller (VUK m.142)

İhbar veya inceleme sonucu vergi kaçırıldığına delalet eden emareler varsa, mükellef veya kaçakçılıkla ilgisi görülen kişiler nezdinde/üzerinde arama yapılabilir. Ancak bunun iki sıkı şartı vardır:
(i) Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların gerekçeli yazısıyla Sulh Ceza Hakimliğinden arama talep edilmesi,
(ii) Hakimliğin yazılı karar vermesi.

Önemli: VUK 142’de özel düzenleme bulunduğundan, vergiye ilişkin arama CMK genel hükümleriyle değil VUK’a özgü yol ile yürütülmelidir; aksi usulle yapılan aramalar hukuka aykırı sayılabilir. Yargıtay kararları bu ayrımı özellikle vurgular.

2) Aramanın icrası ve CMK bağlantısı (VUK m.147)

VUK, açık hüküm bulunmayan hâllerde CMK’nın aramaya ilişkin hükümlerine atıf yapar. Bu, aramanın haber verilmesi, hazirun ve tutanak bakımından CMK ilkelerinin de gözetileceği anlamına gelir.

3) Elkoyma ve muhafaza (VUK m.143–146)

Aramada bulunan ve incelemesi gereken defter/vesikalar müfredatlı tutanakla tespit edilip muhafaza altına alınabilir. Mükellef; el koyma yüzünden zamanında işleyemediği kayıtlarını sonradan işleme hakkına sahiptir (m.146). Bu hak, işletme sürekliliği açısından kritik bir emniyet supabıdır.

4) Hukuka aykırı aramanın sonuçları

Vergisel arama VUK 142 usulüne uyulmadan yapılırsa; elde edilen deliller ceza yargılamasında hükme esas alınamaz (Anayasa m.38/6, CMK m.217/2). Yargıtay’ın yerleşik yaklaşımı, VUK 142 özel usulü devre dışı bırakılarak yapılan aramalardan doğan delillerin değerlendirme dışı kalacağı yönündedir.

5) Arama kararına itiraz (CMK m.268)

Arama kararı veya reddi, CMK m.268 uyarınca itiraz edilebilir. İtiraz, 7 gün içinde, kararı veren Sulh Ceza Hakimliğine verilir; merci, CMK 268’e göre belirlenir (numaraca izleyen sulh ceza hâkimliği vb.). Vergisel aramalarda da bu yol geçerlidir.

6) Uygulamada savunma stratejisi

Yetki zinciri denetimi: Talep yazısının vergi incelemesi yapmaya yetkili kişi/merci tarafından verilip verilmediği.
Emarelerin somutluğu: Kararda hangi emarelere dayanıldığı.
Kapsamı aşan arama: Karar kapsamı dışındaki mahaller/kişiler.
Tutanak ve muhafaza usulü: Müfredatlı tespit, mühürleme, iade süreci.
Delil hukuku: Usulsüz aramayla toplanan delillerin dışlanması talebi.

III. Bilgi İsteme (VUK 148–152): Kapsam, KVKK ilişkisi ve yaptırım

1) Kimden, nasıl bilgi istenir?

VUK m.148: Kamu idareleri, mükellefler ve mükelleflerle işlem yapan tüm gerçek/tüzel kişiler, Mali İdare’nin veya vergi incelemesine yetkililerin istediği bilgileri yazılı veya sözlü vermekle yükümlüdür. Sözlü istenip verilmeyen bilgi yazıyla tekit edilir ve uygun süre verilir. Zorla getirme yoktur.

VUK m.149: Devamlı bilgi verme yükümlülükleri (ör. bankalar, kurumlar arası periyodik raporlar) getirilebilir.

2) Özel usulsüzlük cezası (Mükerrer 355)

Bilgi vermeme/geç verme/eksik verme hallerinde mükerrer 355 uyarınca özel usulsüzlük cezası kesilebilir. VDDK, 148–149 ve mükerrer 257 yükümlülükleriyle bağlantılı olarak mükerrer 355’in uygulanabilirliğini açıkça teyit etmiştir.

3) KVKK ile ilişki ve dayanak

Vergi idaresinin bilgi istemesi; “kanunda açıkça öngörülme” (KVKK m.5/2-a) şartını karşılar. Ayrıca KVKK m.28/2-ç uyarınca Devletin bütçe/vergi çıkarlarının korunması bağlamındaki veri işleme faaliyetleri, belirli ölçüde istisna rejiminden faydalanır. Bu nedenle bilgi talebinin VUK’a uygun, ölçülü ve amaca elverişli olması kaydıyla KVKK ile çatışma doğmaz.

Prensip: İdarenin bilgi talebi ölçülü olmalı; doğrudan vergilendirmeye ilişkin olmalı; ticari sır/kişisel veri dengesi gözetilmelidir. Aykırılıklarda vergi yargısı yanında KVKK başvuru/şikâyet yolları da düşünülebilir.

4) Bilgi isteme yazısına karşı pratik yol haritası

Süre yönetimi: Yazının türüne göre cevap süresini (tekitli ise ikinci süreyi) kaçırmayın.
Çerçeveleme: Talebi vergilendirmeye ilişkin olaylarla sınırlı okuyun; ilgisiz/kişisel alanlara taşkın talepleri gerekçeyle daraltın.
Tutanaklı teslim: Verdiğiniz bilgi/belgeyi listeleyip tutanak altına alın.
İtiraz/şikâyet: Aşırı veya yetkisiz taleplerde üst makama başvuru, KVKK şikâyeti ve (ceza kesilmişse) vergi mahkemesinde iptal davası.

IV. İtiraz ve Dava Yolları: Hangi işlemde, hangi yol?

1) Yoklama

Doğrudan iptal davası çoğunlukla mümkün değildir (hazırlayıcı işlem). Asıl tarh/cezaya karşı 30 gün içinde vergi mahkemesi. Dava dilekçesinde yoklamanın usulsüzlüğü/eksikliği dayanak işlemi sakatlar şeklinde ileri sürülür.

2) Arama

Arama kararına itiraz: 7 gün; CMK m.268 rejimi.
Hukuka aykırı deliller: Ceza yargısında dışlatma talebi.
El konulan evrak: Müfredatlı tespite aykırılık ve iade süreçleri gözetilerek başvuru.

3) Bilgi isteme

Özel usulsüzlük cezası (mükerrer 355) kesildiyse; vergi mahkemesinde iptal (ölçülülük, yetki, sebep–konu–şekil, talebin vergilendirmeyle ilgisizliği). VDDK 2024 yaklaşımı dikkate alınmalı.
KVKK boyutu: Gerekirse Kurul’a şikâyet + idari yargı.

V. Uygulama Senaryoları: Sahada adım adım

Senaryo A — “E-yoklama fişi geldi; özel usulsüzlük cezası bağlanmış”

Fişin usulü: e-imza/benzersiz kod/tebliğ usulü kontrol edilir.
Tespitlerin somutluğu: “Günlük hasılat tespiti”, “levha denetimi”, “adres tespiti” vb. somut gözlem mi, genel kanaat mi? Danıştay, soyut tespitlere kuşkulu yaklaşır.
Dava: 30 gün içinde iptal davası; yoklamanın hazırlayıcı işlem olduğu bilinciyle, esas cezanın dayanağının sakatlığı ileri sürülür.

Senaryo B — “Arama talebi kapıda”

Kararı görün: Sulh Ceza Hakimliğinin yazılı kararı ve talep yazısı.
Yetki denetimi: Talep eden kişi vergi incelemesine yetkili mi?
Kapsam: Kararda sayılan adres/mahaller/kişiler dışına çıkılamaz.
Tutanak: Müfredatlı tespit, mühürleme, iade süreçleri.
Sonrası: CMK 268 itiraz, usulsüz delillerin dışlanması.

Senaryo C — “Bankadan/tedarikçiden kapsamlı bilgi isteme”

İlgililik/ölçülülük testi: Talep vergilendirmeye ilişkin ve amacı aşmayan nitelikte olmalı.
KVKK çerçevesi: VUK dayanağı + KVKK m.5/2-a & m.28 istisna analizi.
Cevap: Süre içinde, liste ile teslim; gereksiz kişisel verileri maskelenmiş/minimize edilmiş sunum.
Yaptırım: Özel usulsüzlük cezasına karşı iptal davası; ölçüsüz/ilgisiz talep savunması.

VI. Delil ve İspat: Yoklama fişinin ağırlığı, arama tutanağının etkisi

Vergi yargısında ispat serbestîsi kural olmakla birlikte, yoklama fişi ve arama tutanakları resmî belge niteliğiyle kuvvetli başlangıç delili etkisi doğurur; ancak usul/şekil şartlarına aykırılık, delil değerini zayıflatır. e-Yoklamada imza/tebliğ kusurları, dayanak işlemin iptaline kadar gidebilir. Aramada ise VUK 142 usulüne aykırılık, ceza dosyasında delil dışlanmasına yol açar.

VII. Sık yapılan hatalar ve pratik çözümler

Hüviyet ibrazının atlanması (yoklama): Tutanakta belirtin; şerh düşürün.
E-yoklama tebliğ zinciri kırık: benzersiz kod/imza/tebliğ üçlüsünü tek tek test edin.
Arama talebi CMK üzerinden yürütülmüş: Vergi suçuna ilişkinse VUK 142 aranmalı; delil dışlatma.
Bilgi talebinde ölçüsüzlük: VUK dayanağı ve KVKK istisna beraber analiz edilmeli; daraltma talebi yazılı yapılsın.
Özel usulsüzlük cezasında savunmasızlık: Tebliğ–süre–yetki–sebep–konu–şekil zincirini mükerrer 355 bağlamında tek tek tartışın; VDDK 2024 içtihadını dayanak alın.

VIII. SSS

Yoklama ile arama arasındaki temel fark nedir?
Yoklama; tespit işlemidir ve hakim kararı gerekmez. Arama; Sulh Ceza Hakimliği kararı ile yürütülen koruma tedbiridir; usulü VUK 142–147 belirler.

Arama kararına nasıl itiraz edilir?
Kararı öğrenmeden itibaren 7 gün içinde CMK m.268 uyarınca itiraz edilir; merci, hükme göre numaraca izleyen sulh ceza hâkimliği vb. olabilir.

Bilgi istenmek üzere zorla vergi dairesine götürülebilir miyim?
Hayır. VUK 148 “zorla getirme yok” prensibini benimser; ancak yazılı tekit sonrası özel usulsüzlük cezası gündeme gelebilir.

Yoklama fişine doğrudan iptal davası açılır mı?
Genellikle hazırlayıcı işlem sayılır; esas tarh/cezaya karşı dava açılır ve yoklamadaki sakatlıklar bu davada ileri sürülür.

Usulsüz aramayla elde edilen deliller kullanılabilir mi?
Vergi suçlarında VUK 142 usulüne uyulmazsa, Yargıtay uygulaması gereği deliller dışlanır (Anayasa 38/6, CMK 217/2).

IX. Dilekçe taslakları için iskelet (özet)

A) Arama kararına itiraz (CMK 268):

Usul sakatlığı: Talep edenin yetkisi (VUK 142), gerekçe ve emarelerin somutluğu.
Kapsam: Karar dışı mahal/kişi araması.
Tutanak/muhafaza: Müfredatlı tespit eksikleri (VUK 143–146).
Sonuç: Arama kararının kaldırılması; el konulanların iadesi.

B) Özel usulsüzlük cezası (mükerrer 355) iptali:

Yetki/Şekil: Talep yazısının hukuka uygunluğu.
Sebep/Konu: Vergilendirmeye ilişkin ilgili ve ölçülü olma zorunluluğu (VUK 148–149; KVKK 5/2-a, 28).
Hukuka aykırı tespitler: e-yoklama/usul kusurları.
Talep: Cezanın iptali, yargılama giderleri.

X. Sonuç: Etkili savunma için üç altın kural

Usul, esastan önce gelir: Yoklama/arama/bilgi isteme; her biri ayrı usul ve ayrı itiraz patikası gerektirir.
Belgeleme ve şerh: Yerinde şerh, müfredatlı tutanak, tebliğ zinciri; uyuşmazlığın kaderini belirler.
İçtihat temelli strateji: e-Yoklamada VDDK 2024 çizgisi; aramada VUK 142 vurgusu; bilgi istemede mükerrer 355 ve KVKK ölçülülüğü—savunmanın omurgasıdır.

Kaynakça/Atıflar (Seçme, hızlı erişim)

VUK ana metin ve maddeler: GİB konsolide metin (VUK 127–133; 142–147; 148–152).
Yoklama & e-yoklama: VDDK bülteni (2024) – e-yoklama imza/tebliğ usulü.
Arama–elkoyma: VUK 142–147; Prof. Dr. Ersan Şen’in değerlendirmesi (özet), uygulama ve CMK bağlantısı.
Yargıtay yaklaşımı: Vergi suçlarında VUK 142 dışındaki usulle yapılan aramada delil dışlanır.
Bilgi isteme & mükerrer 355: VDDK (2024) – 148–149–mükerrer 257 dayanaklı özel usulsüzlük çizgisi.
KVKK ile ilişki: KVKK m.5/2-a, m.28/2-ç bağlamında vergi odaklı veri işleme ve istisna rejimi.
Vergi Denetim Kurulu (resmî): Mükellef yükümlülükleri ve inceleme pratiği.

Ek: Saha için mini kontrol listeleri

Yoklama anında:

Kimlik ve yetki belgesi görüldü mü? (m.129)
Tespitler somut mu, genel kanaat mi?
Şerh: İtiraz/tereddütleri tutanağa yazdırın.

Arama öncesi/anında:

Talep yazısı yetkiliden mi? Karar Sulh Ceza mı? (m.142)
Kapsam dışı arama var mı?
Müfredatlı tespit/mühür/iade süreci işledi mi? (m.143–146)
Gerekirse CMK 268 itirazı hazırlayın.

Bilgi isteme yazısında:

Vergilendirmeyle doğrudan ilgili mi? Ölçülü mü?
Sözlü talep yazılı tekit edildi mi?
KVKK dengesini kurun; gereksiz kişisel veriyi maskeyle.
Özel usulsüzlük cezası tebliğinde 30 gün içinde iptal davası.

Single Blog Title