Dava Şartı Kavramı ve Eksikliği Halinde Usulî Sonuçları
Giriş
Bir mahkemenin davayı esastan inceleyebilmesi için bazı ön koşulların mevcut olması gerekir. Bu ön koşullara “dava şartı” denir.
Dava şartları, davanın usulüne uygun açılmasını, adil yargılanma hakkının korunmasını ve yargılamanın etkin yürütülmesini sağlar.
Eğer dava şartlarından biri eksikse, mahkeme davayı esastan inceleyemez; önce bu eksikliğin giderilmesini ister veya davayı usulden reddeder.
Bu makalede dava şartlarının tanımı, türleri, kamu düzeniyle ilişkisi ve eksiklik hâlinde ortaya çıkan sonuçlar detaylı biçimde incelenecektir.
Dava Şartı Nedir?
Dava şartı, bir davanın açılabilmesi ve mahkemece incelenebilmesi için gerekli olan hukuki ön koşuldur.
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) m.114’te dava şartları açıkça sayılmıştır.
Tanım:
“Mahkemenin, davayı esastan inceleyebilmesi için mevcut olması gereken koşullar dava şartıdır.”
Dava şartları, hem mahkeme hem de taraflar bakımından bağlayıcıdır; hâkim, bunları re’sen (kendiliğinden) gözetmek zorundadır.
Dava Şartlarının Hukuki Dayanağı
-
HMK m.114: Dava şartlarını tek tek sayar.
-
HMK m.115: Eksiklik hâlinde izlenecek usulü düzenler.
Bu hükümler, dava şartlarının yargılamanın “ön kapısı” olduğunu ortaya koyar.
Bir dava, ancak bu kapıdan geçebilirse esas yönünden incelenebilir.
Dava Şartlarının Türleri
HMK’da dava şartları üç grupta incelenir:
A. Taraflara İlişkin Dava Şartları
-
Taraf ehliyeti (HMK m.114/1-a)
Tarafların davada taraf olabilme yeteneğidir.
Örneğin küçük yaştaki biri kendi adına dava açamaz; yasal temsilcisi gerekir. -
Dava ehliyeti (HMK m.114/1-b)
Kişinin, kendi hakkını mahkemede savunabilme yeteneğidir. -
Taraf sıfatı (aktif/pasif husumet)
Davacı ile davalı, uyuşmazlığın doğru tarafları olmalıdır.
B. Mahkemeye İlişkin Dava Şartları
-
Görev (HMK m.114/1-c)
Uyuşmazlığın hangi tür mahkemede görüleceğini belirler.
(Örn. kira davası → Sulh Hukuk Mahkemesi) -
Yetki (bazı hallerde)
Kesin yetki halleri dava şartı sayılır (örneğin taşınmaz davaları). -
Yargı yolu uygunluğu
Dava, adli yargı alanına mı ait? Yoksa idari veya askeri yargıya mı gitmeli?
Yanlış yargı yoluna başvuru dava şartı eksikliğidir. -
Hakimin davaya bakamayacağı hâller (reddi hâkim durumu)
Tarafsızlığı zedeleyen hâllerin bulunmaması gerekir.
C. Davanın Konusu ve Usule İlişkin Dava Şartları
-
Davanın konusu hukuken korunabilir olmalı
İmkânsız veya kanunen yasak bir konu dava edilemez.
(Örn. “Güneş benimdir” davası açılmaz.) -
Aynı konuda kesin hüküm bulunmamalı
Aynı taraflar arasında, aynı konuda daha önce verilmiş karar varsa yeniden dava açılamaz. -
Harç ve giderlerin ödenmiş olması (HMK m.114/1-g)
Dava açılırken peşin harç ödenmemişse, dava şartı eksikliği oluşur. -
Zorunlu arabuluculuk veya uzlaşma sürecinin tamamlanmış olması
Özellikle iş, ticaret ve tüketici davalarında dava açmadan önce arabulucuya başvurmak zorunludur.
Arabulucuya gidilmeden dava açılırsa, dava şartı yokluğundan usulden reddedilir.
Dava Şartlarının Kamu Düzeni Niteliği
Dava şartları kamu düzenine ilişkindir.
Bu nedenle:
-
Hâkim, tarafların itirazı olmasa bile dava şartlarını kendiliğinden inceler.
-
Eksiklik fark edilirse davaya devam edilemez.
-
Tarafların bu şartlardan feragat etmesi mümkün değildir.
Amaç, hem tarafların haklarını korumak hem de yargılamanın meşruiyetini sağlamaktır.
Dava Şartı Eksikliğinin Sonuçları
HMK m.115 uyarınca hâkim, dava şartı eksikliğini tespit ettiğinde şu şekilde hareket eder:
-
Eksiklik giderilebilir nitelikteyse:
Hâkim, taraflara belirli bir süre verir.
Örneğin harç ödenmemişse veya arabuluculuk belgesi eksikse, tamamlanması istenir.
Süre sonunda eksiklik giderilmezse dava usulden reddedilir. -
Eksiklik giderilemez nitelikteyse:
(örneğin görev, taraf ehliyeti, kesin hüküm)
Hâkim doğrudan usulden red kararı verir.
Bu red kararı kesin hüküm oluşturmaz; eksiklik giderildikten sonra dava yeniden açılabilir.
Yargıtay Uygulamalarında Dava Şartı
Yargıtay 9. HD, 2022/357 E., 2022/4273 K.
“Zorunlu arabuluculuk dava şartı olup, arabuluculuk yapılmadan açılan dava usulden reddedilmelidir.”
Yargıtay 11. HD, 2020/2121 E., 2021/3478 K.
“Görev dava şartı olup, mahkemece re’sen gözetilmesi gerekir; tarafların iradesiyle görev değiştirilemez.”
Yargıtay HGK, 2019/342 E., 2020/150 K.
“Taraf ehliyeti bulunmayan kişi adına açılan dava, dava şartı yokluğu nedeniyle reddedilmelidir.”
Bu içtihatlar, dava şartlarının mutlak zorunluluk taşıdığını ve kamu düzenine hizmet ettiğini açıkça göstermektedir.
Dava Şartı Eksikliğinin Tespit Zamanı
-
Dava şartları yargılamanın her aşamasında incelenebilir.
-
İlk inceleme aşamasında fark edilmemiş olsa bile, karar aşamasında fark edilirse dava esastan değil, usulden reddedilir.
Bu nedenle hâkimler, dava şartlarını ön inceleme duruşmasında öncelikle değerlendirirler.
Dava Şartı ile İlk İtiraz Arasındaki Fark
| Kriter | Dava Şartı | İlk İtiraz |
|---|---|---|
| Hukuki Niteliği | Kamu düzenine ilişkindir. | Taraf menfaatine ilişkindir. |
| Re’sen İncelenme | Evet | Hayır (taraf ileri sürmelidir) |
| Sonuç | Usulden red kararı | Dava yetkili/ görevli mahkemeye gönderilir |
| Örnek | Arabuluculuk, görev, taraf ehliyeti | Yetki, zamanaşımı, derdestlik |
Eksikliğin Giderilmesinden Sonra Dava
Bazı dava şartı eksiklikleri giderildikten sonra dava kaldığı yerden devam eder.
Örneğin:
-
Eksik harç tamamlanırsa,
-
Arabuluculuk belgesi sonradan sunulursa,
-
Taraf ehliyeti vekil aracılığıyla sağlanırsa.
Bu durumda dava yeniden açılmak zorunda değildir; süreç aynı dosya üzerinden sürer.
Sonuç
Dava şartı kavramı, yargılamanın geçerlilik temelidir.
Bir mahkeme, dava şartları tam olmadan esasa giremez; çünkü bu durum adil yargılamayı sakatlar.
Bu kurum sayesinde:
-
Davalar usulüne uygun şekilde yürür,
-
Kamu düzeni korunur,
-
Taraflar arasında yargı güvenliği sağlanır.
“Dava şartı yoksa, adalet yola çıkamaz.”
About Post Author
